Шубҳа ва ишонч: Статистика қандай тузилади
Расмий маълумотларнинг муҳим қисми статистика ҳисобланади. Статистик маълумотлар миқдорий тадқиқотларнинг асосий манбаи сифатида ҳам қўлланилади. Бироқ, одамлар кўрсатилган маълумот манбаи ҳақида турли хил эътиқодларга эга. Кўпчилик бу ердаги рақамлар реал вазиятдан йироқ эканлигини танқид қилади. Kazinform мухбири “статистик маълумотларда камчилик борми?”, “маълумотлар қандай ишлаб чиқилмоқда?”, шу саволларга жавоб топишга ҳаракат қилди.

Хато қаердан келиб чиқади?
Биринчидан, статистик маълумотларни яратиш алгоритмини кўриб чиқамиз. Қозоғистонда бу вазифа Миллий статистика бюросига юкланган. Унда маълумотларни йиғиш даврийлиги, текшириш йўналиши ва маълумот манбаи аниқ кўрсатилган. Шунингдек, махсус ҳуқуқий ҳужжат – “Давлат статистикаси тўғрисида”ги қонун ҳам мавжуд. Бюро мутахассислари халқаро стандартлардан четга чиқмаслигини, ҳаттоки Европа статистикаси амалиёт кодекси ҳам ҳисобга олинганини айтишади. Хўш, хато қаердан келиб чиқади?
Эътибор берадиган бўлсак, расмий статистик маълумотлардаги ноаниқлик Бюронинг ўзи эмас, маълумотларни тақдим этаётган муассасага боғлиқ. Социолог Айсулу Молдабековага кўра, вазирликлар ва ҳокимликлар Миллий статистика бюросига юборадиган кўрсаткични “кўпайтириш”га интилади. Бандлик, тадбиркорлик, соғлиқни сақлаш соҳасидага кўрсатгичларни кўпроқ қилиб кўрсатади. Натижада масъул идоралардан олинган маълумотлар реал вазиятдан йироқ бўлади. Мутахассис буни мамлакатда статистикага бўлган ишончнинг пасайиши сабабларидан бири сифатида кўрсатади.

“Статистик маълумотлардаги бўшлиқ ҳудудлардаги маълумотларга боғлиқ. Нима учунлиги номаълум, вилоят ва қишлоқларда статистикани яхшироқ қилиб кўрсатишга интилишади. Тадбиркорлик даражаси, иш билан таъминланганлар сони, озиқ-овқат нархи, аҳолининг ижтимоий аҳволи бўрттириб кўрсатилади. Ҳақиқий маълумотлар бутунлай бошқача. Шунинг учун, агар биз статистикани аниқ қилмоқчи бўлсак, асосий манбага амал қилиш керак. Акс ҳолда, камчиликлар давом этади”, – деди Айсулу Молдабекова.
Бюро ҳам муаммодан хабардор. Доимий равишда маъмурий маълумотларни баҳолаш ишларини олиб боради. Масалан, йил бошидан буён вазирлик ва ҳокимликларда маълумотлар базаси сифатини назорат қилиш жараёнида 49 та қарор қабул қилинган. Баҳолаш жараёнида аниқланган асосий муаммолар: миллий маълумотнома ахборот элементидан фойдаланмаслик, қийматларни киритишда назоратнинг йўқлиги, тарихий маълумотларни нотўғри нусхалаш, маълумотларни қўлдан киритиш. Баъзи муассасаларда маъмурий маълумотлар сифатини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар режаси мавжуд эмас.

Шу муносабат билан ҚР Миллий статистика бюросига ёлғон маълумот берган муассасалар қандай жавобгарлиуга тортилиши ҳақида сўрадик. Бюро вакиллари ташкилотларда текширишни давом эттиришини, агар камчилик такрорланса, маъмурий чоралар кўрилишини айтди.
“Текширув пайтида асосий маълумотлар базалари билан солиштириб бўлмайдиган ШИР/БИР (Шахсий идентификация рақами/Бизнес идентификация рақами) аниқланди. Аҳолининг ёш гуруҳига хос бўлмаган ғайритабиий маълумотлар қайд этилган. Тугатилган корхоналар, вафот этган шахслар, эскирган манзиллар тўғрисидаги маълумотлар янгиланмайди. 2025 йилда хатоларга йўл қўйган ва уларни белгиланган муддатда тузатмаган давлат органлари текширувдан ўтказилади. Агар хато такрорланса, маъмурий жавобгарлик масаласи кўриб чиқилади”, – дейилади ҚР Миллий статистика бюросининг расмий жавобида.
Интернет сўровларига ишонч йўқ
Умумий статистика тизими кўпинча ижтимоий вазиятни аниқлаш учун сўровномалардан фойдаланади. Бу давлат муассасалари томонидан тақдим этилган маълумотларнинг ҳақиқийлигини текшириш усулларидан биридир. Биз биламизки, Миллий статистика бюроси махсус стандартлаштирилган шаклларни ишлаб чиқади ва ҳар чоракда ва ҳар йили сўровномалар олади. Респондентлар учун бир хил саволлар тайёрланади ва аҳолининг яшаш шароитлари, харажатлар миқдори ва иш билан таъминланганлиги ҳақида аниқ маълумотлар тўпланади.

Бюро маълумотларига кўра, ўтган йили меҳнат бозорининг ҳақиқий кўрсаткичини аниқлаш мақсадида ўтказилган сўровномада 228 мингга яқин фуқаро иштирок этган. Вилоят миқёсида ҳар чоракда, туман миқёсида ҳар йили амалга оширилади. Тизим ҳам оддий, махсус тайёрланган интервьюлар билан суҳбат олинади. Мутахассислар уйма-уй юриб, сўровномада ихтиёрий равишда қатнашадиган фуқароларни қидиради.
Сир эмас, “сўров натижаларини фуқароларнинг умумий фикри деб ҳисоблаш мумкинми?” деган савол кўпинча ижтимоий тармоқларда пайдо бўлади. Жавоб ҳархил, нуқтаи назарга қараб бошқача бўлади. Бироқ, мутахассислар ушбу усулни умумий фикрга яқин деб ҳисоблашади. Социолог Жанар Накипбаеванинг фикрича, асосий муаммо сўров жараёнини назорат қилишда.
“Ижтимоий вазиятни аниқлашда бир неча усуллардан фойдаланиш мумкин: субъектив мезонлар жамиятнинг кайфиятини аниқлашда, объектив мезонлар эса иқтисодий кўрсаткичлар каби маълумотларни аниқлашда қўлланилади. Биринчи усул ёрдамида фуқаролар нима учун қаноатланмаётганлиги ва улар қандай ўзгаришларни хоҳлаётгани аниқланади, кейингисида эса иқтисодий жиҳатни умумий даражада баҳолаш мумкин. Бироқ, тадқиқот методологияси тўғри бўлмаса, маълумотлар одамларнинг ҳақиқий фикрини ифодалайди, дейиш бемаъниликдир. Шунинг учун соҳада малакали социологлар иштирок этиши керак”, – деди у.

Айсулу Молдабекова ҳам ҳамкасбининг фикрига қўшилади. Қолаверса, халқнинг фикрини билиш учун сўровни республика миқёсида ташкил этиш керак. Яъни, сўров бутун минтақани қамраб олиши ва ёши ва жинси, миллати ва яшаш жойи бўйича мутаносибликка эга бўлиши муҳимдир. Масалан, Алмати, Астана ва Туркистон шаҳарларида аҳоли кўп, шунинг учун сўров иштирокчиларини мос равишда мослаштириш зарур.
Сўнгги йилларда жамиятда қизғин муҳокамаларга сабаб бўлган масала юзасидан мустақил сўровлар ўтказилмоқда. Қизиғи шундаки, мутахассислар интернет сўровларининг самарадорлигига шубҳа билан қарашади. Уларнинг фикрича, назоратсиз тадқиқот сўровнома қоидаларига зид ва одамларни чалғитади.
“Кўпгина ташкилотлар тадқиқотни онлайн форматда олиб боришга ўтди. Қолаверса, социологиядан бехабар мутахассислар алоҳида Google формаси ёрдамида сўровнома ўтказиб, уни халқнинг умумий фикри сифатида тақдим этишмоқда. Бу нотўғри ёндашув. Онлайн тадқиқот талаб қилинади. Саралаш тўғри бажарилиши ва назорат бўлиши керак. Акс ҳолда, онлайн сўров ва тадқиқот натижалари жамоатчилик фикрига кирмайди”, – деди Жанар Накипбаева.
Big Data: ноёб мутахассис, муҳим машқ
Бугунги кунда Big Data янгилик эмас. Ҳар бир йирик ташкилот маълумотлар базасини шакллантиришга ўтди. Бу ҳамма нарсани кузатиш, келажак режасини ишлаб чиқиш учун жуда кўп ёрдам беради. Миллий статистика бюроси ҳам аллақачон Big Dataга эга. Доимий равишда мавжуд маълумотларни қўшади ва маълумотлар базасини кенгайтиради.
Таъкидлаш жоизки, баъзида Бюро ва алоҳида давлат органларининг кенг қамровли маълумотлар базаларидаги маълумотлар бир-бирига мос келмайди. Социолог Айсулу Молдабекова бунинг сабабини бошқа муассасаларда Big Dataдан фойдаланиш билан изоҳлади. Ҳукумат мустақил институтларга кенг кўламли маълумотлар базаларини яратишга рухсат бериш вақти келди. Ушбу қадам аниқ маълумот ва шаффофликка олиб келади.
“Катта маълумотларни яратиш учун унга киритилган маълумотларни имкон қадар қисқартириш керак. Катта маълумотлар базасига эга бўлиш яхшироқдир. Бундан ташқари, мустақил кенг кўламли маълумотлар базасини яратиш вақти келди. Бунинг учун илмий институтларнинг тадқиқот натижаларидан Big Data яратиш кифоя. Манбалар сони кўпайса, маълумотни солиштириш мумкин бўлади”, – дея хулоса қилди социолог.
Бу фикрни ҚР Парламенти Сенати Раиси Маулен Ашимбаев ҳам билдирган. У кенг кўламли маълумотлар базаси билан ишлай оладиган мутахассислар етишмаслигини айтиб, малакали кадрлар тайёрлаш зарурлигини таъкидлади. Унинг сўзларига кўра, Big Dataни яратиш учун инновацион ёндашувни топиш ва махсус тадқиқотлар ўтказиш амалга оширилади.
IT мутахассис Сергей Ахметовнинг сўзларига кўра, “Big Data” ривожланган давлатлар томонидан доимий равишда фойдаланилади. Улар фойдасини ҳам, даромадини ҳам кўрмоқда. Эксперт АҚШ тажрибасини мисол қилиб келтирди.

“АҚШ катта маълумотлар билан ишлаётган ва катта муваффақиятларга эришаётган давлат дейишга асос бор. Улар турли соҳаларда маълумотлар базасини манипуляция қилишда малакали. Масалан, таниқли Google қидирув тизимини олайлик. Ундан фойдаланмайдиган давлат деярли йўқ. Нима бўлганда ҳам, одамлар исталган саволига жавоб ёки ўзи қидираётган маълумотни шу ерда топади. Google – бу катта маълумотлар базаси. АҚШ ушбу қидирув тизими орқали кўплаб мамлакатлар ҳақида маълумот олади. Шу орқали улар келажакка қандай ёндашиш кераклигини аниқлаши мумкин. Одамларнинг турмуш тарзи, ер муаммолари, психологияси, фикрлаш қобилияти осонгина ўрганилмоқда”, – дейди у.
Экспертнинг фикрича, Big Data IT соҳасидаги энг қийин ва қиммат технология ҳисобланади. У билан ишлайдиган мутахассис инглиз тилини яхши билиши керак. Олий математикадан билимга эга бўлиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Иккинчисини турли курслардан ўрганиш мумкин. Афтидан, Миллий статистика бюроси ходимлари аллақачон бунга тайёр. Бугунги кунда у кўникмаларни (long life learning) тизимли ўқитиш бўйича тил ва касбий курсларда фаол иштирок этмоқда. 554 нафар ходим МВА дастури орқали ўз малакаларини оширган.
“Маълумотлар билан ишлаш бўйича Data Literacy дастури фаол олиб борилмоқда. Шу билан бирга, дастур учун Data Literacy Hub платформаси ишлаб чиқилди ва ишга туширилди. Бу ерда Бюро ва халқаро ташкилотлар ходимларининг курслари жойлаштирилган. Шунингдек, платформада Жаҳон банки билан ҳамкорликда Марказий Осиё давлатлари давлат хизматчилари малакасини ошириш бўйича ишлаб чиқилган Модулли курс мавжуд. Курс 6 тилда (қозоқ, рус, инглиз, тожик, қирғиз, ўзбек) олиб борилди. Бугунги кунда Қозоғистон марказий давлат органларининг 30 нафар ходими курсни муваффақиятли тамомлади”, – деди бюро вакиллари.

Миллий статистика бюросида ҳам камчиликлар мавжуд. Асосийси, мавзу доираси тор. Жанар Накипбаева масъул давлат органи статистика мавзусини ошириши керак, деб ҳисоблайди.
“Статистика бюросида жуда кўп маълумотлар бор. Бироқ, баъзи батафсил маълумотларни топиш қийин. Масалан, мен яқинда бюро сайтидан мигрантлар ҳақидаги маълумотларни қидириб кўрдим. Ташқи-ички миграция статистикаси мавжуд бўлса-да, фуқароларнинг миграцияси бўйича статистик маълумотлар мавжуд эмас. Яна бир мисол, иш жараёнида чет эл фуқаролари билан турмуш қурган қозоғистонликлар ҳақида бюро сайтидан маълумот топишга ҳаракат қилдим, аммо натижа бўлмади. Бундай чуқур изланишлар бошқа соҳаларда ҳам кам. Бир қарашда арзимасдек туюлса-да, бу мавзулар стратегик масала”, – дейди эксперт.