Ширин ичимликларни кўп ичадиган одамлар диабетга чалинадими
ASTANА. Кazinform - Кейинги 5 йил ичида ширин ичимликларни чеклаш ва қўшимча солиқларни жорий этиш ҳақида минбарлардан гапирилди. Соғлиқни сақлаш вазирлиги вакиллари бу фикрни очиқдан-очиқ қўллаб-қувватлаб, қандли диабетга чалинганлар сонининг кўпайишига айнан мана шу ичимлик сабабчи эканлигини таъкидламоқда.
Албатта, юқорида тилга олинган тажриба дунёнинг кўплаб мамлакатларида мавжуд. Бироқ бу ташаббус мамлакатдаги ширин ичимликлар ишлаб чиқарувчиларнинг қаршилигига дуч келди. Ҳар икки томоннинг фикри қандай, ширин ичимликларга акциз солиғини жорий қилиш керакми? Кazinform таҳлилий шарҳловчиси ушбу масалани ўрганиб чиқди.
Дунёга назар ташласак...
Coca-Cola ширин ичимликларни тез-тез ичадиганлар орасида машҳур эканлигига шубҳа йўқ. Бироқ, бу бренд Мексика билан алоҳида алоқага эга. Биринчи марта 1926 йилда экспорт қилинган Coca-Cola ўзининг "ишғоли"ни айнан Мексикада бошлаган. Компания ўзининг биринчи бозорини ҳеч қандай муаммосиз забт этди, маҳаллий ҳамкорлар билан ҳамкорлик қилди ва шиша заводларини очди.
Ушбу ичимликнинг Мексикада жуда машҳур бўлишининг бир неча сабаблари бор. Географик яқинлик, қўшнилар учун қулай логистика ва Америка маданий таъсири машҳур эди. Ниҳоят, 1930-йилларда Мексикада маҳаллий Coca-Cola ишлаб чиқариш йўлга қўйилди ва оммага тақдим этилди.
Натижада, мамлакатда сув танқислиги юзага кела бошлади ва ишлаб чиқариш шунчалик кенгайдики, у чучук сувнинг катта қисмини эгаллаб олди. Одамлар сув ўрнига Coca-Cola ичишга ўтишди. Шундай қилиб, Мексика Coca-Cola истеъмоли бўйича дунёда етакчи бўлди. Ҳозир ҳам очиқ манбалар ҳар бир мексикалик йилига 160 литр ширин ичимликлар ичишини хабар қилмоқда.
Бир қарашда ҳамма нарса яхши кўринади, аммо соғлиқ ҳақида гап кетганда, мавзу муаммога айланади. Мисол учун, 2021 йилда Мексика аҳолиси 127,6 миллион кишини ташкил этди ва 14 миллион киши диабет билан рўйхатга олинган. Бу ҳали ҳам муҳокамаларга сабаб бўлмоқда, солиқлар жорий этилди, ахборот сиёсати амалга оширилди, аммо истеъмол ҳажми сезиларли даражада камаймаслиги мумкин. Чунки Coca-Cola компанияси нафақат Мексика маданиятига чуқур кириб борди, балки у иқтисодиётга ҳисса қўшди, юзлаб заводлар қурди ва маҳаллий аҳолини иш билан таъминлади.
Қозоғистонда вазият қандай?
Мамлакатда қандли диабетга чалинганлар сони муттасил ортиб бораётганини яшира олмаймиз. Ҳар йили рўйхат 60-70 минг киши билан тўлдирилади. Ҳатто ҳар ой ўсиб бормоқда. Масалан, 2024 йил 1 октябрда рўйхатда 516564 киши бўлган бўлса, орадан роппа-роса 2 ой ўтиб (2024 йил 1 декабрь) рўйхат 522224 нафарга етди. Уларнинг 95 фоизи II типдаги беморлар.
Маълумки, диабет жуда хавфли касалликдир. Касаллик оқибатида умрининг охиригача дори-дармонга, даволанишга муҳтож бўлиб, ўн икки мучасидан биридан айрилганлар ҳам бор.
Беморлар сонининг кўпайиши соҳага ажратилаётган маблағларни кўпайтиришга мажбур қилмоқда. Ўтган йилнинг декабрь ойида Сенат депутатлари Бош вазир Олжас Бектеновга қандли диабет касаллиги учун ажратилган маблағларни ҳисобга олишни сўраб савол йўллаган эди. Бектеновнинг жавобида 2021 йилда диабетга қарши дори-дармонларни харид қилиш учун 31 миллиард тенге, 2024 йилда эса 56,3 миллиард тенге сарфлангани, 2025 йилга мўлжалланган режа 70 миллиард тенге экани айтилади.
Қандли диабетга чалинганларнинг учдан бир қисми — ёшлар
Биз боғланган Қозоғистон Республикаси Президенти Ишлар бошқармаси ҳузуридаги тиббиёт маркази бош эндокринологи Гулмира Тоқсаитованинг айтишича, сўнгги ўн йилликда Қозоғистонда углевод алмашинуви ҳақиқатан ҳам бузилган ва II типдаги қандли диабетга чалинганлар сони кўпайган. Бу, умуман, дунё мамлакатларида ҳам шундай. Қандли диабетга чалиниш арафасидаги, ортиқча вазнли, юқори қон босими, юқори холестерин ва ёғ фракциялари бўлган, жисмоний фаол бўлмаган одамлар етарли.
- Жорий клиник тадқиқотларга кўра, ҳар ўн катта ёшлилардан бири II турдаги қандли диабетга эга, ҳар ўнинчидан иккитасида касалликнинг белгилари бор, аммо ҳали ташхис қўйилмаган. Афсуски, II тип диабет ёшариб бормоқда, ҳозирда болалар ва ёшлар ушбу касаллик ташхиси қўйилганларнинг тахминан 33% ни ташкил қилади. Сабаблари орасида рафинадланган маҳсулотларнинг мавжудлиги, тез овқатланиш, ширин газланган ичимликлар, юқори калорияли таомларни ортиқча истеъмол қилиш киради, - дейди тиббиёт фанлари номзоди.
Шу ўринда мутахассисга “Қозоғистонда ширин ичимликлар ишлаб чиқариш бўйича қатъийроқ қонунлар жорий этилиши керакми?”, — деб сўрадик. Ўз навбатида, Гулмира Тоқсаитова бундай чекловларни жорий этиш масъул идоралар қарори билан боғлиқ масала эканлигини айтди. Бироқ у халқ саломатлиги келажаги учун ваколатли шахслар мавзуни давлат даражасида кўтариши зарурлигини яширмади.
– Қозоғистонда қатъийроқ қонунлар ва ширин ичимликларга солиқларни ошириш, айниқса, болалар ва ўсмирлар орасида уларни истеъмол қилишни камайтириш учун самарали чора бўлиши мумкин. Ушбу ёндашувнинг самарадорлиги бир неча мамлакатларда исботланган. Мисол учун, Мексика ва Буюк Британияда "шакар солиқлари" жорий этилгандан сўнг, ширин газланган ичимликлар савдоси камайди ва соғломроқ альтернативаларга талаб ошди.
Бу қандай ишлайди, деб сўраяпсизми? Биринчидан, нархлар кўтарилгач, ширин ичимликларни ижтимоий ҳимояга муҳтож гуруҳлар сотиб ола олмайди. Иккинчидан, нафақат аҳолининг заиф қатламлари, балки молиявий жиҳатдан фойдасиз эканини биладиган одамлар ҳам сув, шакарсиз чой ва табиий шарбатлар каби соғлом альтернативаларни қидирмоқдалар. Учинчидан, бу давлат чоралари жамоатчилик фикрини ўзгартирмоқда. Ва ниҳоят, давлат бюджетига қўшимча даромадлар келиб тушади. Ундан касалликларнинг олдини олиш, тарбиялаш, соғлом овқатланишни тарғиб қилишда фойдаланиш мумкин, – дейди бош эндокринолог.
Бироқ, нархларнинг ошиши етарли бўлмаслиги мумкин. Негаки, бу борада тушунтириш ишларини олиб бориш, таркибида қанд миқдори юқори бўлган маҳсулотларни аниқлаш, ишлаб чиқарувчиларни соғлиқ учун фойдали маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантириш ҳам зарур.
Шу ўринда биз ёшлар орасида кўп истеъмол қилинадиган, ширин ичимликлар каби энергетик ичимликлар ҳақида ҳам сўрадик. Баъзан ижтимоий тармоқларда ушбу ичимлик таъсиридан турли касалликларга чалинганлар ҳақида эшитиб қоламиз.
– Энергетик ичимликлар тез-тез ёки ҳаддан ташқари истеъмол қилинса, танага жиддий зарар етказиши мумкин. Шакардан ташқари улар таркибида кофеин, таурин, гуарана ва бошқа стимуляторлар ҳам мавжуд. Натижада юракка куч тушади, қон босими кўтарилади, қон томирлари тораяди, қон айланиши ёмонлашади. Бундай ҳолда, тахикардия ва аритмия каби юрак ритмининг бузилиши юз бериши мумкин. Айниқса, юрак-қон томир касалликларига мойил бўлган одамлар ва ўсмирлар учун хавфлидир. Юрак хуружига учраган одам энергетик ичимликларни кўп ичса, жисмоний фаоллик билан машғул бўлмаса, бу ҳатто ўлимга ҳам олиб келиши мумкин, – дейди Гулмира Тоқсаитова.
Шунингдек, ичимлик буйракларга зарар етказиши, сувсизланиш, уйқусизлик ва стимуляторларга қарамликка олиб келиши мумкинлиги ҳақида хабар берилган. Дунёнинг кўплаб мамлакатларида ўсмирларга энергетик ичимликлар сотмаслик каби чекловлар мавжуд. Ўтган йили Қозоғистонда ҳам бу ичимликни 21 ёшгача бўлганларга сотиш тақиқланди.
Бу маълумотлардан келиб чиқадки, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти аввалроқ озиқ-овқатлардаги эркин шакар даражасини эълон қилган. Биринчидан, ўқувчига бепул шакар нима эканлигини тушунтириб берайлик. Ушбу турдаги шакар чой, ширинликлар, ширин ичимликлар ва тортларга қўшилади. У табиий равишда асал ва мева шарбатларида мавжуд. Эркин шакарларга нафақат сабзавот ва меваларда бўлган табиий шакар, балки сут маҳсулотларида мавжуд бўлган табиий лактоза ҳам киради.
Нега шакар зарарли? Мутахассисларнинг таъкидлашича, бу семизлик, тиш муаммолари, энг муҳими, диабет ва юрак-қон томир касалликлари хавфини оширади. Шунинг учун кунига 6 чой қошиқ шакардан ошмаслик тавсия этилади.
Солиқ жорий қилинса, иш ўринлари қисқариб, сармоя камаядими?
2021 йилда Қозоғистонда ширин ичимликларга қўшимча 15 фоизлик солиқ жорий этиш масаласи кўтарилган, 2025 йилда эса бу миқдор 45 фоизгача оширилган. Кўриб турганимиздек, акциз солиғи жорий этилмаган, бунга мамлакатдаги ширин ичимликлар ишлаб чиқарувчиларнинг қаршилиги таъсир қилган бўлиши мумкин.
Евроосиё энергетик ичимликлар уюшмаси раиси Ермек Шерияздановга кўра, қўшимча солиқ ташаббусининг тўхтатилиши Ҳукуматнинг тўғри ва муҳим қарори бўлган.
– Ушбу қарор тадбиркорлик субъектларига мазкур тоифадаги товарларга акциз солиғини жорий этиш ғоясини ривожлантиришга имкон берди. Бироқ, энергетик ичимликларга солиқ солиш масаласи ҳозирда кескин. Дунёнинг баъзи мамлакатларида бу чора камситувчи ҳисобланади, чунки энергетик ичимликлар ва ширин ичимликлар ўртасидаги фарқ фақат кофеин миқдоридир. Акс ҳолда, энергетик ичимликлардаги кофеин миқдори бир чашка чой ёки қаҳвадагига қараганда тахминан 2,5 баравар кам. Шунинг учун ҳам энергетик ичимлик лимонад билан тенг маҳсулот, – дейди тадбиркор.
Шерияздановнинг фикрича, энергетик ичимликларга акциз солиғининг жорий этилиши бизнесга жиддий зарба бериши мумкин. Солиқ тушумлари камаяди ва иш ўринлари йўқолади. Давлат тўғридан-тўғри инвестициялардан айрилади. Масалан, 2023-2024 йилларда Қозоғистонда энергетик ичимликлар ишлаб чиқаришга 10 миллиард тенгедан ортиқ сармоя киритилди. Агар жорий солиқ ставкаси сақланиб қолса, 2025–2026 йилларда ҳам худди шундай миқдордаги инвестициялар кутилмоқда.
– Энергетик ичимликларга акциз солиғи жорий этилса, ишлаб чиқариш 30 фоизга қисқариши, 20 фоиз ишчилар эса ишлаб чиқарувчилар ва дистрибьюторлар томонидан ишдан бўшатилиши мумкин. Тахминан 2,5 минг киши ишсиз қолади. Ишлаб чиқаришдаги иш ҳақи фонди 7 миллиард тенгега, дистрибьюторларда 6,5 миллиард тенгега қисқаради, умумий қисқариш 13,5 миллиард тенгени ташкил қилиши мумкин.
Бундан ташқари, акциз солиғи жорий этилган биринчи йилда бюджетга тушаётган солиқлар миқдори 6 миллиард тенгега камаяди. Кейинги йилларда бу кўрсаткич ўртача 20 фоизга камаяди. Шунинг учун солиқларни жорий этиш масаласига жиддий ва ҳар томонлама ёндашиш, жамоатчилик, бизнес ҳамжамиятлари, давлат даражасида кенг муҳокама қилиш зарур, — деди Евроосиё энергетик ичимликлар ассоциацияси раиси.
Тадбиркорнинг таъкидлашича, бундай солиқ аҳоли ўртасида шакар истеъмолини камайтиришга олиб келишини кўрсатадиган аниқ илмий тадқиқотлар етарли эмас. Мисол учун, Россия тажрибасида одамлар ширин ичимликларни шакар миқдори янада юқори бўлган бошқа маҳсулотлар билан алмаштирдилар. Бунинг сабаби шундаки, шакар инсон танасининг нормал ишлаши учун зарур, шунинг учун одамлар уни барибир турли маҳсулотлар орқали истеъмол қиладилар.
– Қандли диабет, хусусан, II турдаги қандли диабетнинг пайдо бўлиши билан шакарли ичимликлар ўртасидаги боғлиқлик борасида мутахассислар “Ушбу касалликнинг 90 фоизи ирсий омиллар ва турмуш тарзи билан боғлиқ”, дейди. Ортиқча вазн, нотўғри овқатланиш, кам жисмоний фаоллик ва умуман нотўғри турмуш тарзи юрак-қон томир ва бошқа юқумли бўлмаган касалликларни ривожланиш хавфини оширади. Асосий тамойил - мувозанат: Ҳар қандай маҳсулотдан меъёрида фойдаланиш ва фаол ҳаёт тарзини олиб бориш, — деб қўшимча қилди Ермек Шериязданов.
Шунингдек, раис ассоциацияга аъзо бўлган барча ишлаб чиқарувчилар “Маъсулиятли ишлаб чиқарувчи кодекси”ни имзолаганини таъкидлади. Ушбу кодекс шунингдек, ичимликлардаги шакар миқдорини камайтириш мажбуриятини ҳам ўз ичига олади. Мисол учун, шиша ҳажмини камайтириш орқали истеъмол миқдорини ҳам камайтириш мумкин.
– Ишлаб чиқарувчилар 100 мл маҳсулотга шакар миқдорини камайтирмоқда. Илгари у ўртача 12,5 г / 100 мл ни ташкил этган бўлса, ҳозир бу кўрсаткич 11 г дан ошмайди. Баъзи брендлар шакарсиз ёки шакар ўрнини босадиган маҳсулотларни фаол равишда таклиф қилмоқдалар. Бу глобал тенденция бўлиб, Қозоғистон ишлаб чиқарувчилари ҳам ушбу тенденцияга амал қилмоқда.
Одамлар чой ёки қаҳва ичганда, биринчи навбатда, қошиқ билан шакарни истеъмол қиладилар. Иккинчи ўринда — ширин қандолат маҳсулотлари. Шакарли ичимликлар эса истеъмол қилиш бўйича учинчи ўринда туради. Барча шакарли алькоголсиз ичимликлар орасида энергетик ичимликлар улуши 5 фоиздан ошмайди, – дея хулоса қилди тадбиркор.
Хулоса қилиб айтганда, мавзу тарозининг икки палласини тенглаштириб турибди. Бир томондан, аҳоли саломатлиги инсоннинг ўз масъулиятига ҳам боғлиқ. Бошқа томондан, иқтисодий вазият, сармоя, иш ўринлари. Қўшимча солиқлар киритиш орқали истеъмолни камайтиришнинг иложи бўлмайди, чунки корхоналар зарар кўриши ва минглаб одамлар ишсиз қолиши мумкин. Бу мавзу тиббиёт, бизнес ва ҳукумат томонидан кенг муҳокама қилиниши кераклигини кўрдик.
