ШҲТ тарихи: кеча, бугун ва эртага
ASTANA. Kazinform - Шанхай ҳамкорлик ташкилоти 2001 йил 15 июнда ташкил этилган халқаро ташкилотдир. 2004 йилдан бери БМТ Бош Ассамблеясида кузатувчи сифатида қабул қилинган. Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг ташкил топиш тарихи ва истиқболи ҳақида батафсил Кazinform материалида ўқинг.
ШҲТ қандай ташкил этилган?
Ташкилотнинг ташкил топиш тарихи 1996 йилдан бошланади. Ўша йили Шанхайда Россия, Хитой, Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистон раҳбарлари “Чегарадош ҳудудларда ҳарбий соҳада ишонч чоралари тўғрисида битим”ни имзоладилар. Ушбу ҳужжат имзолангандан сўнг "Шанхай бешлиги" атамаси пайдо бўлди. Бирлашишнинг асосий мақсади собиқ Иттифоқ республикалари ва Хитой чегарасида барқарорликни таъминлаш эди.
Ушбу турдаги йиллик йиғилиш бешта давлатнинг ҳар бирида ўз навбатида ташкил этилган ва тасдиқланган.
1998-2000 йилларда Алмати, Бишкек ва Душанбеда Шанхай бешлигининг саммитлари бўлиб ўтди. Шунингдек, учрашувлар мазмуни чегарадош ҳудудларда ишончни мустаҳкамлаш масалаларини муҳокама қилишдан тортиб, сиёсат, хавфсизлик, дипломатия, шунингдек, савдо-иқтисодий, маданий-гуманитар ва бошқа соҳаларда ҳар томонлама ўзаро манфаатли ҳамкорликни ривожлантиришгача босқичма-босқич кенгайиб борди. Давлат раҳбарларининг учрашувлари билан бир қаторда Ташқи ишлар вазирлиги, мудофаа вазирлари, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар, иқтисодиёт, маданият, транспорт, фавқулодда вазиятлар вазирлари, чегара хизматлари, прокуратура ва миллий вазирлар ўртасида мунтазам учрашувлар ўтказиш механизмлари белгиланди.
Бешта давлатнинг ўзаро алоқасининг муваффақиятли амалга оширилиши туфайли бу ташкилотга трансчегаравий ҳамкорлик доирасидан чиқиш имконини берди. Шундай қилиб, 2000 йилда “Шанхай бешлиги” Шанхай форумига айланди, Ўзбекистон саммитда кузатувчи сифатида иштирок этди.
2001 йилда Ўзбекистон ушбу ташкилотга расман аъзо бўлди. Шундай қилиб, “Шанхай бешлиги” Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ) деб ўзгартирилди. Орадан бир йил ўтиб, ШҲТ давлат раҳбарларининг Санкт-Петербург саммитида ташкилотнинг мақсадлари, тамойиллари, тузилмаси ва фаолиятининг асосий йўналишлари белгилаб берилган низом имзоланди.
ШҲТнинг асосий мақсадлари қуйидагилардан иборат:
• иштирокчи давлатлар ўртасида ўзаро ишонч ва дўстона қўшничилик муносабатларини мустаҳкамлаш;
• уларнинг сиёсий, савдо-иқтисодий, илмий-техникавий, маданий ва бошқа соҳаларда самарали ҳамкорлигини қўллаб-қувватлаш;
• минтақада тинчлик, хавфсизлик ва барқарорликни биргаликда таъминлаш ва қўллаб-қувватлаш;
• демократик, адолатли ва оқилона янги халқаро сиёсий ва иқтисодий тартибни яратиш йўлидаги тараққиёт.
Ташкилотнинг устувор йўналишлари: транспорт инфратузилмасини ривожлантириш, энергетика, телекоммуникация, нефть ва газ, қишлоқ ва сув ресурсларидан фойдаланиш.
ШҲТнинг ташкилот сифатида шаклланиши 2002 йилда якунланди. Шунингдек, давлат раҳбарларининг Санкт-Петербургда бўлиб ўтган учрашувида ШҲТнинг Минтақавий аксилтеррор тузилмасини (ШҲТ МАТТ) яратиш тўғрисида келишувга эришилди. ШҲТ МАТТ Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотининг доимий органи бўлиб, штаб-квартираси Тошкентда жойлашган. Ушбу органнинг мақсади терроризм, экстремизм ва сепаратизмга қарши курашда томонларнинг ваколатли органларини мувофиқлаштириш ва улар билан ҳамкорлик қилишдан иборат.
Йилнома: ШҲТ доирасидаги келишувлар
Давлат раҳбарлари кенгашининг 2005 йилдаги йиғилишида Осиёнинг учта йирик давлати – Ҳиндистон, Эрон ва Покистонга кузатувчи мақоми бериш тўғрисида қарор қабул қилинди. Бундан бир йил олдин - 2004 йилда бу мақом Мўғулистонга берилган эди. Бу даврда ташкилот географик жиҳатдан кенгайди ва бу ШҲТнинг халқаро салмоғини сезиларли даражада оширди.
2007 йилда ШҲТ давлатлари ўртасида узоқ муддатли яхши қўшничилик, дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартнома имзоланган.
2009 йилда Шри-Ланка ва Беларусга мулоқот бўйича ҳамкор мақомини бериш тўғрисида қарор қабул қилинди.
2012 йилда ШҲТ давлатлари раҳбарлари узоқ муддатли тинчлик ва умумий фаровонлик зонасини яратиш тўғрисида декларация қабул қилдилар. Худди шу йили Туркия мулоқот ҳамкорига айланди.
2014 йилда Ҳиндистон ва Покистон Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотига аъзо бўлиш учун расман ариза берган эди.
2015 йилда ШҲТга аъзо давлатлар раҳбарлари Ҳиндистон ва Покистонни ташкилотга аъзоликка қабул қилиш жараёнини бошлаш, шунингдек, Беларусга ШҲТда кузатувчи мақомини бериш тўғрисидаги қарорни маъқуллаган эди. Камбоджа, Непал, Озарбайжон ва Арманистонга мулоқот бўйича шерик мақомини бериш тўғрисидаги қарорлар имзоланди.
2017 йил июнь ойида Астана шаҳрида ШҲТга аъзо давлатлар раҳбарлари кенгашининг тарихий йиғилиши бўлиб ўтди, унда Ҳиндистон ва Покистон ташкилотга аъзо бўлди.
2022 йил январидан ШҲТ Бош котиби Чжан Мин (ХХР), МАТТ директори эса Руслан Мирзаев (Ўзбекистон) ҳисобланади.
Таъкидлаш жоизки, Қозоғистон ШҲТ форматидаги ўзаро ҳамкорликнинг фаол иштирокчиси ҳисобланади. Конструктив иштирок этиш ва тенг ҳуқуқли мулоқотга эътибор Қозоғистон Республикасининг минтақадаги мавқеини мустаҳкамлайди ва давлатлар ўртасида ўзаро ишонч ва тушунишни оширишга хизмат қилади. 2023 йил июлидан ҳозиргача Қозоғистон ШҲТга раислик қилмоқда. Астана раислигида ўзаро манфаатли савдо-иқтисодий ва технологик ҳамкорликни мустаҳкамлашга қаратилган ишлар амалиётга йўналтирилган ёндашувдан фойдаланган ҳолда амалга оширилди.
Тажрибага кўра, Ташкилотга раислик навбатдаги саммит якунидан бошлаб ва раислик ҳудудида ШҲТ Давлат раҳбарлари кенгаши мажлиси ўтказилиши билан якунланадиган бир йиллик муддатда амалга оширилади.
ШҲТ чегараси
ШҲТ давлатларининг умумий ҳудуди 35 миллион квадрат километрдан ошади, бу Евроосиё ҳудудининг 65 фоизини ташкил қилади. Ташкилотга аъзо мамлакатлар аҳолиси тахминан 3,5 миллиард кишини ташкил қилади.
Бугунги кунда ШҲТга расман 9 давлат аъзо: Қозоғистон, Эрон, Қирғизистон, Хитой, Покистон, Россия, Тожикистон, Ҳиндистон, Ўзбекистон. Аммо бу йил бўлиб ўтадиган ташкилот саммитида Беларус ШҲТга тўлақонли аъзо бўлади. Бу ШҲТнинг ҳудудий чегаралари янада кенгайишини англатади. 2009 йилда Беларус Республикаси ШҲТ мулоқотида ҳамкор мақомини олди, 2015 йилда эса ташкилотда кузатувчи давлатга айланди. 2022 йилда Беларусь ташкилот раҳбариятига мамлакатнинг ШҲТга зудлик билан аъзо бўлишини сўраб мурожаат қилган.
Тарихий давр
Шанхай ҳамкорлик ташкилоти биринчи навбатда минтақа хавфсизлигини мустаҳкамлаш мақсадида тузилган. Дастлабки босқичда ташкилот олдида чегара муаммоларини ҳал қилиш вазифаси туради. Бугунги кунда мазкур ташкилот ваколатига кирувчи масалалар уфқи сезиларли даражада кенгайди – у ривожланиш, иқтисодий тараққиёт, янги темир йўл, қуруқлик порти, “Қорғас” халқаро чегара ҳамкорлик маркази ва бошқа кўплаб масалаларни ўз ичига олади. Экспертларнинг фикрича, жаҳон ҳамжамиятининг ташкилотга қизиқиши ортиб бормоқда.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қозоғистон Стратегик тадқиқотлар институти бош эксперти, Хитойшунос Адил Каукенов ШҲТ Евроосиё ва Осиёнинг аксарият давлатларини қамраб олган минтақавий ташкилотга айланганини таъкидлади. Бугунги кунда ташкилотни мамлакатлар ўртасидаги ҳамкорлик ва юзага келиши мумкин бўлган хатарларнинг олдини олиш учун яхши платформа дейиш мумкин.
-ШҲТ ривожланишининг ҳар бир босқичи фундаментал воқеаларга бой эди. Биринчи босқич - ташкилотни яратиш, иккинчи босқични ташкилот халқаро тизимга киритилганда бюрократик машина сифатида ривожланиши деб аташ мумкин. Учинчи босқич - ташкилотнинг кенгайиши, янги иштирокчиларнинг қўшилиши, янги ғоялар ва янги кун тартиби. ШҲТ доимий ривожланишда. Бугун унинг кун тартибини янада кенгайтириш ва чуқурлаштириш юзасидан фикр-мулоҳазалар кўриб чиқилмоқда. Шунинг учун айтишимиз мумкинки, ҳозир ШҲТ ривожланишининг энг муҳим босқичи ўтмоқда, – деди Адил Каукенов.
Экспертнинг фикрича, бугунги кунда ташкилот иштирокчилари учун ишончли муносабатларга асосланган умумий кун тартибини ишлаб чиқиш муҳим.
- Ташкилотни нафақат музокаралар платформаси, балки янги инвестиция лойиҳаларини яратиш, янги динамик континентал лойиҳаларни яратиш учун ҳақиқий восита сифатида қайта ташкил этиш зарур. Буларнинг барчаси учун имкониятлар ва воситалар мавжуд, аммо инструментал ёндашув етишмаяпти. Президент Тоқаев янги лойиҳаларни амалга ошириш учун ташкилотни ислоҳ қилиш муҳимлигини айтди, - дея қўшимча қилди эксперт.
Адил Каукеновнинг фикрича, Хитой ҳар қандай ташкилотда қатнашишда жуда эҳтиёткор. Аммо ШҲТ учун Хитой бир вақтлар алоҳида иш олиб борган ва ҳозирда бу позицияга қатъий амал қилмоқда - у ташкилотни ривожлантирмоқда. Бундан ташқари, Хитой Қозоғистоннинг ШҲТдаги фаол позициясини қўллаб-қувватлайди.
- Хитой ШҲТ нафақат минтақавий, балки глобал хавфсизлик ва иқтисодий тараққиётни таъминловчи энг қудратли жаҳон ташкилотларидан бири бўлишини истайди, дея хулоса қилди эксперт.
2024 йилнинг 3-4 июль кунлари Астана шаҳрида Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммити бўлиб ўтади. Аввалроқ Қасим-Жомарт Тоқаев ШҲТнинг бўлажак Астана саммити “Кўп томонлама мулоқотни мустаҳкамлаш – барқарор тинчлик ва тараққиётга интилиш” шиори остида ўтказилишини маълум қилганди. Саммит дастурида терроризм, сепаратизм ва экстремизмга қарши курашда ҳамкорлик дастурини қабул қилиш масаласи кўриб чиқилиши кутилмоқда. Бундан ташқари, ШҲТнинг наркотикларга қарши кураш стратегиясини муҳокама қилиш режалаштирилган.
