Шарқий Европа давлатлари Қозоғистон учун Европа Иттифоқига “дўстона эшиклар”дир
ASTANA. Kazinform – “Евросиё мониторинги” таҳлилий тадқиқотлар маркази эксперти Таисия Мармонтова Kazinform агентлигининг таҳлилий кузатувчисига берган интервьюсида Қозоғистон Шарқий Европа билан ҳамкорликни чуқурлаштириш учун нимага муҳтожлиги ҳақида гапирди.
– Май ойининг охири ва июнь ойи бошида етакчилари билан олий даражадаги музокаралар ўтказилган Шарқий Европа давлатлари, жумладан, Венгрия, Словакия, Болгария билан Қозоғистоннинг ҳозирги муносабатларини қандай тавсифлаган бўлардингиз? Умумий тенденциялар борми ёки ҳар бир давлат билан муносабатлар ўзига хосми?
– Ҳа, бир томондан умумий хусусиятлар, иккинчи томондан ўзаро таъсир йўналишида ўзига хос хусусиятлар мавжудлигини тўғри таъкидладингиз. Умумий тенденцияларда ҳамкорликнинг анча прагматик хусусияти мавжуд. Қозоғистон Шарқий Европа мамлакатлари билан ўз муносабатларини савдо, сармоя, фан, технология, таълим соҳаларини ривожлантириш асосида қуради. Венгрия, Словакия, Болгария ва Қозоғистон ўртасида мафкуравий қарама-қаршиликлар йўқ, ўзаро ҳамкорлик формати асосан икки томонлама.
Ҳар учала давлат ҳам Европа Иттифоқи ва НАТО аъзоларидир, Қозоғистон эса улар билан тўғридан-тўғри иш олиб боради, умумий европа форматлари билан чекланмайди. Бу бизга қандайдир санкциявий геосиёсий урушлар остида қолмаслик имкониятини бериши мумкин. Муносабатларнинг асосий йўналиши иқтисодиёт, энергетика, логистика соҳаларига қаратилган.
Аввало, Шарқий Европанинг мамлакатимизга бўлган қизиқиши Қозоғистоннинг Осиё ва Европа ўртасидаги ўрни ва логистика ва энергетика кўприги сифатидаги роли билан боғлиқ.
Қозоғистон, биринчи навбатда, Европа бозоридан манфаатдор. Бу инновациялар ва технологиялар. Умуман олганда, биз бу давлатлар билан анча ижобий алоқаларга эгамиз, бу ерда ҳеч қандай санкция ёки геосиёсий босим йўқ.
Венгрия билан ҳақиқатан ҳам алоҳида муносабатларимиз бор, у Қозоғистоннинг Шарқий Европадаги асосий ҳамкорларидан биридир. Стратегик ҳамкорлик 2013 йилдан бери амалда бўлиб, фаол алмашинувлар энг юқори даражада амалга оширилмоқда. Венгрия Қозоғистоннинг Вишеград гуруҳи формати билан алоқаларини ривожлантиришнинг ташаббускори ва фаол иштирокчиси ҳисобланади. Иқтисодиётда Венгрия уран, энергия ресурслари ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига жуда фаол қизиқиш билдирмоқда. Қозоқ талабалари учун Stipendium Hungaricum стипендия дастури қизиқарли.
Болгарияга келсак, бу ерда ҳамма нарса, айтайлик, тинчроқ. Ҳужжатлар бўйича стратегик шериклик йўқ, лекин муносабатлар оҳанги анча дўстона. Президент яқинда ташриф буюрди, уни Ақордада тантанали кутиб олишди. Умуман олганда, товар айирбошлаш анча фаол ривожланмоқда, бироқ қизиқ томони шундаки, Болгария биздан кўпроқ сотиб олади. Бундан ташқари, Болгария Қозоғистонни савдо бозори ва Ўрта коридор доирасидаги транзит мамлакат сифатида кўради. Бу қизиқиш натижасида меморандум имзоланди.
Энергетика соҳасида ҳам алоқалар ривожланмоқда. Айтганча, Болгария биздан энг кўп нефть сотиб олади. Таълим соҳасида маълум алоқалар мавжуд. Ажойиб мисол: таниқли болгар олими, доктор Татьяна Дронзина Евроосиё миллий университетида бир қанча истиқболли олимларнинг докторлик диссертацияларига илмий раҳбарлик қилади.
Словакия – бу юқори тенденция. Мамлакат Қозоғистонга яшил технологиялар, IТ ва машинасозлик соҳаларини фаол тарғиб қилмоқда. Умуман олганда, Қозоғистон Словакиянинг ЕИ билан ўзаро ҳамкорлик соҳасидаги ислоҳотлар тажрибасидан манфаатдор ва ундан фойда кўради, чунки биз ўрта давлат сифатида кўплаб ҳамкорлар ва халқаро ташкилотлар билан алоқаларни ривожлантиришга ҳаракат қилмоқдамиз.
Умуман олганда, Шарқий Европа билан умумий тенденциялар кун тартибини иқтисодлаштириш, геосиёсий қарама-қаршиликларнинг йўқлиги ва Ўрта коридорга аниқ қизиқишдир. Ўзига хос хусусиятлардан бири шундаки, ҳар бирининг ўзига хос жойи бор: Словакия - технология ва саноат қурилиши; Болгария - прагматик, энергия ва транспорт; Венгрия эса Қозоғистонга нисбатан минтақадаги сиёсий етакчи бўлиб қолмоқда.
– Шарқий Европа давлатлари Қозоғистон учун ташқи сиёсатимиз ва иқтисодий манфаатларимиз нуқтаи назаридан қанчалик муҳим?
– Шарқий Европа давлатлари, улар бизнинг стратегик ҳамкорларимиз бўлмаса-да, Венгриядан ташқари, маълум бўшлиқларда ҳамкорлар деб аташ мумкин. Шу билан бирга, улар биз учун муносабатларни диверсификация қилиш ойнаси сифатида муҳим аҳамиятга эга. Чунки Шарқий Европа Ғарбий Европадан фарқли ўлароқ, Европа Иттифоқи доирасида шундай нейтрал майдон бўлиб, у жуда кўп мафкуравий тўсиқларни намойиш этади. Юқорида санаб ўтилган мамлакатлар кенгроқ кўринади ва яна ўрта даражадаги кучлар қандай ишлашини мукаммал тарзда намойиш этади.
– Иқтисодиётнинг қайси тармоқларини мамлакатларимиз ўртасидаги ҳамкорлик учун энг истиқболли деб атаган бўлардингиз?
– Қозоғистон Ўрта йўлакдан ва Европа Иттифоқи бозорларига чиқишдан манфаатдор ва Шарқий Европа давлатлари бу борада биз учун ўзига хос “дўстона эшиклар” вазифасини бажаради. Албатта, технология трансфери муҳим аҳамиятга эга, чунки Словакия ва Венгрия саноат ва IТ ечимларининг ўзига хос манбалари ҳисобланади.
Иқтисодий жиҳатдан бу қўшимча, аммо асосий бозор эмас, чунки йилига 300-400 миллион долларлик савдо ҳажми унчалик катта эмас. Фармацевтика (Болгария, Словакия), машинасозлик ва муқобил энергия (Словакия), таълим (Венгрия, Болгария), қишлоқ хўжалиги (Болгария) каби тармоқлар муҳим аҳамиятга эга бўлса-да. Ва буларнинг барчаси янги имкониятлар ойнаси.
Шунга кўра, сиёсий жиҳатдан, бу кўп қутбли дунё шаклланиши шароитида кўп векторлиликни намойиш этиш платформаси – бу шаклланаётган янги халқаро муносабатлар тизимининг уфқларидир. Гап шундаки, Венгрия, Болгария, Словакия бугунги кунда Қозоғистонга нисбатан кўпинча мувозанатли сиёсат юритади ва биз учун йирик ўйинчилар билан чекланиб қолмасдан, Европа Иттифоқи билан алоқаларни намойиш этиш ва алоқаларни давом эттириш жуда фойдали.
– Сизнингча, Қозоғистон Шарқий Европа давлатлари билан муносабатларни янада самарали ривожлантириш учун қандай қадамлар қўйиши мумкин ва керак?
– Венгрия "юлдуз" ва буни тушуниш мумкин - бизни тарихий жиҳатдан бирлаштирадиган кўп нарса бор.
Бошқа мамлакатлар учун чизиқлар камроқ фаол. Венгрияга тўғридан-тўғри рейс йўқ ва биз бошқа мамлакатларга "поездни алмаштириш" орқали борамиз. Бу ҳам тегишли нуқта. Имкониятларни бой бермаслик учун ҳар бир давлат учун алоҳида йўл харитаси керак.
Айтайлик, Словакия IТ соҳаси, яшил иқтисодиёт, бу соҳаларда қўшма лойиҳалар жуда истиқболли. Яқинда Марказий Осиёга суперкомпьютер етиб келди, бу борада ҳам ҳамкорлик қилиш мумкин.
Болгария - энергетика ва логистика. Бу ерда яна Ўрта коридорнинг ортиб бораётган аҳамияти рол ўйнайди. Бу ерда гап биринчи навбатда нефть ҳақида кетмоқда, унинг нархи мураккаб геосиёсий вазият туфайли жуда ўзгарувчан бўлади.
Албатта, сиёсий мулоқотни аниқлаш, президентлар, бош вазирлар, ташқи ишлар вазирликлари раҳбарлари даражасида мунтазам ташрифларни қўллаб-қувватлаш муҳим. Худди шу Болгария билан улар ҳали ҳам эпизодикдир, йирик халқаро саммитлар доирасидаги учрашувлар бундан мустасно. Қозоғистон ҳали ҳам кам вакиллик қилаётган Шарқий Европадаги минтақавий форумларда иштирок этиш ҳам муҳим.
Фаол ҳамкорликни ривожлантириш, йирик шаҳарлар, вилоятлар мерлари, парламентлар ўртасида барча турдаги алмашинувларни рағбатлантириш зарур.
Таълим соҳасидаги ҳамкорликни, стипендиялар учун ўзаро квоталарни фаоллаштириш зарур. Икки даражали дастурлар, тармоқ магистрлик даражаларини яратиш истиқболли бўлади: масалан, бир хил IТ, Словакия университетлари билан транспорт, Болгария билан энергетика. Биз гуманитар соҳада жуда яхши мулоқот қиламиз, лекин техник дастурлар ҳақида тез-тез эшитмаймиз.
Ишбилармонлик ҳамкорлиги: Ўрта йўлак доирасида инвестиция платформаларини яратиш, чунки ҳозир европалик ишбилармонлар Қозоғистон бозорига ушбу йўналиш орқали қандай чиқишни жуда кам тушунадилар. Албатта, бу юмшоқ куч устуворлиги, чунки маданий ва илмий алмашинувларни кенгайтириш муҳим.
Шарқий Европа ва эксперт платформаларига урғу бериб, илмий конференцияларни ташкил қилиш яхши бўларди.
– Шарқий Европа билан ҳамкорлигимиз нуқтаи назаридан Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё мамлакатлари учун бугун ва келажакда қандай имкониятлар очилмоқда?
– Европа Иттифоқи Марказий Осиё бўйича анча фаол ишлай бошлади. Европа бу ерда ўзига хос “прокси ролини” ўйнаши мумкин. Шунга кўра, Қозоғистон Венгрия, Словакия ва Болгариядаги ҳамкорлари орқали лоббист сифатида Брюссель орқали ўз манфаатларини йўлга қўйиши мумкин.
Бундан ташқари, табиийки, Шарқий Европа Транс-Каспийнинг сўнгги нуқтасидир. Шунга кўра, логистика хаблари ва қўшма транспорт корхоналарини ривожлантириш истиқболли бўлади. Ва бу ерда, эҳтимол, Шарқий Европа иштирокидаги саноат зоналари яратилиши керак. Шарқий Европада ва Қозоғистонда ҳам. Бундан ташқари, бизда Хитой билан боғлиқ яхши мисоллар мавжуд.
Бу, албатта, яшил иқтисодиёт. Чунки Қозоғистон Словакия ва Венгрияга водород, шамол энергияси ва энергия самарадорлиги бўйича тажриба ва сармоя жалб қилиши мумкин. Бундан ташқари, бу рақамли ва IТ. Айтайлик, Шарқий Европа IТ хизматларини аутсорсинг қилишда жуда кучли. Бу ерда биз Евроосиё бозорида ишлай оладиган қўшма IТ марказларни яратишимиз керак.
Агар биз яна суперкомпьютерга қайтадиган бўлсак, бу таълим йўналишларини диверсификация қилиш нуқтаи назаридан яна бир имконият ойнасидир, чунки у Россия, Хитой ёки Туркияда таълим олишдан кўра қизиқроқ нарсани хоҳлаган ёки қидираётганлар учун жой бўлиши мумкин. Шунга кўра, бу қозоғистонлик талабалар учун жуда муваффақиятли ва мослашувчан муқобилдир.
