Шамол, қуёш ва сув ёхуд Марказий Осиё нефтдан қай тарзда воз кечмоқда
Замонавий дунёда инсоният ҳамма жойда энергияга боғлиқ. Углеводород ёқилғиси заҳираларининг камайиши ва глобал иқлим ўзгариши фонида тобора кўпроқ энергия ресурсларини талаб қиладиган жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши глобал декарбонизацияга глобал тенденцияни кучайтирди. Энергетика тизими мувозанатини қандай сақлаш керак, унда муқобил манбалар улуши қанча, шунингдек, Марказий Осиё ва дунёда “яшил” энергия истиқболлари ҳақида Каzinform агентлиги мухбирининг материалида ўқинг.
Яшил энергиядан фойдаланиш тарихи
"Яшил" энергия - бу атроф-муҳитни ифлослантирмайдиган ёки оддий қилиб айтганда, табиий манбалардан - сув, шамол, қуёш, ер иссиқлигидан олинадиган тоза энергия. Инсоннинг табиий энергия манбаларидан фойдаланиш мисоллари ўрта асрларда, одамлар шамол ва сув тегирмонларининг механик энергиясидан фойдалана бошлаганларидан бери маълум.
XIX асрда электр ўтказгичлар ихтиро қилиниши билан биринчи углеродли электр станциялари пайдо бўлди. Қайта тикланадиган энергия манбалари (ҚТЭМ) анча кейин кашф этилган. Биринчи шамол электр станцияси 1887 йилда Буюк Британияда пайдо бўлган. Ёруғликни электрга айлантириш эффекти 1839 йилда Александр Эдмон Беккерель томонидан кашф этилган ва қуёш батареяларининг прототиплари 1912 йилда италиялик фотокимёгар Жакомо Луиджи Чамичан томонидан яратилган. Бироқ, биринчи қуёш панеллари фақат 1954 йилда «Bell Laboratories» мутахассислари томонидан яратилган.
Инсоният ўзининг бутун тарихи давомида биомассадан кўмирга, кўмирдан нефтга, нефтдан газга ўтиш даврида энергетика комплекси ўзгаришининг уч босқичини бошидан кечирган. Ҳозир дунё тўртинчи энергетика инқилоби остонасида, бу ерда қайта тикланадиган энергия манбалари етакчилик қилмоқда. Улар одамлар ўзларига ва атроф-муҳитга зарар етказмасдан энергия олишлари мумкин бўлган келажакни яратиш учун зарур бўлган тараққиётнинг муҳим қисмини ифодалайди.
Энергиянинг қайта тикланадиган энергия манбаларига ўтиш глобал тенденцияси
Ҳозирги ишлаб чиқариш суръатларида захиралари атиги 50-60 йил давом этадиган анъанавий манбаларнинг тугашини ҳисобга олган ҳолда, "яшил" иқтисодиётдан фойдаланиш энергия хавфсизлигини таъминлашнинг ажралмас қисмига айланмоқда. Energy Transition - бу инсоният томонидан энергия ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш структурасини ўзгартириш бўйича ўнлаб йиллар давом этган стратегия бўлиб, жаҳон энергетика тизимини тўртта йўналишда глобал ўзгартиришга қаратилган: энергия самарадорлиги, декарбонизация, марказсизлаштириш, рақамлаштириш. Ушбу трансформация ҳозирда глобал инсониятнинг расман қабул қилинган стратегияси бўлиб, 2015 йилда 180 мамлакат томонидан имзоланган Иқлим бўйича Париж келишувида тасдиқланган.
"Яшил энергия" га ўтиш тўғрисидаги қарор инсоннинг энергия фаоллиги глобал исишга олиб келади деган гипотеза асосида қабул қилинди. Ҳамма олимлар ҳам бу назарияга қўшилишмайди, аммо бугунги кунда айнан шу нарса глобал тенденцияни белгилайди. Унинг доирасида исиниш CО2 ишлаб чиқаришнинг кўпайиши билан боғлиқ деб ишонилади. Ҳозирги вақтда дунёда қайта тикланадиган энергия манбаларидан Германия, Испания, Франция, Финляндия, Норвегия, Хитой, АҚШ ва Япония каби мамлакатларда энг самарали ва фаол фойдаланилмоқда. Ушбу саноат Ҳиндистон, Бразилия ва Мексикада ҳам фаол ривожланмоқда.
Камчиликлар ва муаммолар
Аниқ афзалликларга, айниқса ресурсларнинг туганмаслигига қарамай, "яшил" энергияни ривожлантириш ўзининг камчиликларига эга ва ўзи билан янги муаммоларни келтириб чиқаради. Аввало, бу "яшил" технологияларнинг география, табиий шароит ва кун вақтига боғлиқлиги, бу энергетика мажмуасини марказсизлаштиришга ёрдам беради, қувватлардан фойдаланиш, энергия узатиш ва захираларни яратиш жараёнлари устидан назоратни мураккаблаштиради, шунингдек электр узилишлари юз беради.
Сайёрадаги ҳамма жойлар қуёш томонидан яхши ёритилган, барқарор шамоллар ёки геотермал манбаларга эга эмас. Масалан, чўлларда қуёш йилига 300 кундан ортиқ нур сочса, баъзи жойларда қуёшли кунлар сони 100 кундан ошмайди. Бундан ташқари, қуёш энергиясини ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш кун давомида бир-бирига тўғри келмайди. Эрталаб ва кечқурун, истеъмол максимал бўлганда, қуёш ҳали порламаяпти ёки энди порламайди ва қуёш ерни иситгандан кейин шамол кучаяди. Ноқулай об-ҳаво шароитида бўшлиқ янада кенгаяди. Бунинг учун "яшил" энергия етишмаслигини анъанавий манбалар билан алмаштириш, бир минтақадан иккинчисига глобал энергия оқимларини яратиш ёки уни катта ҳажмларда тўплаш керак.
“Яшил” энергия манбаларини яратиш жуда кўп юқори технологияли материаллар ва нодир минералларни талаб қилади, уларни қазиб олиш ва ишлаб чиқаришнинг ўзи катта энергия талаб қилади. Шунингдек, “яшил” электр энергияси истеъмол қилинадиган ҳудудлардан ишлаб чиқариладиган жойнинг узоқлиги улкан инфратузилмани талаб қилади, бу эса транспорт харажатларини оширади. Мисол учун, шамол энергиясини узатиш нархи анъанавий энергияни ташишдан уч баравар юқори.
Қайта тикланадиган энергия манбаларининг алоҳида компонентларининг (қуёш панеллари, шамол турбиналари) ўртача 15-20 йил хизмат қилиш муддати чекланганлиги уларни мунтазам равишда алмаштириш заруратини келтириб чиқаради ва чиқиндиларни утилизация қилиш муаммосини янада кучайтиради. Шунингдек, гидроэлектростанцияларни қуриш жараёнида дарёларнинг табиий ҳолатини бузиш, шамол генераторлари ва қуёш панеллари ишидан атмосферани иситиш ва ҳоказоларнинг экологик изларини ҳам ҳисобдан чиқариб ташлай олмайсиз.
Қайта тикланувчи энергия манбаларининг асосий турлари ва уларнинг жаҳон энергетика тизимидаги улуши
ҚТЭМ умумий атамаси жуда турли хил энергия манбаларини ўзида жамлайди. Бир томондан, бу узоқ вақт давомида муваффақиятли қўлланилган гидроэнергетика, бошқа томондан, нисбатан янги турлар: қуёш энергияси, шамол, геотермал манбалар ва ҳатто океан тўлқинларининг мутлақо экзотик энергияси.
Гидроэнергетика сув оқимининг потенциал энергиясидан фойдаланишга асосланган қайта тикланадиган энергиянинг энг ривожланган технологиясидир. ГЭСлар жаҳон электр энергияси ишлаб чиқаришнинг қарийб олтидан бир қисмини ташкил этади, кўмир ва газ ишлаб чиқаришдан кейин иккинчи ўринда туради. Саноатнинг электр энергиясини ишлаб чиқаришга қўшган ҳиссаси атом энергиясидан деярли 60% ва бошқа барча қайта тикланадиган энергия манбаларидан кўпроқдир. 2022 йилда барча глобал гидроэлектр станцияларининг умумий қуввати тарихда биринчи марта 1200 ГВт дан ошди.
- Гидроэнергетика кам углеродли электр энергияси ишлаб чиқаришнинг асоси бўлиб, 1970 йиллардан бошлаб ўсиб бормоқда. Охирги йигирма йил ичида глобал гидроэнергетика қуввати 2000 йилдаги 680 ГВтдан 2021 йилда деярли 1200 ГВтгача ўсди. Ўсиш 75% дан ортиқни ташкил этди, - дейди Rystad Energy таҳлилчиси Каран Сатвани.
Умумий гидроэнергетика қуввати 340 ГВт бўлган жаҳон етакчиси Хитой ҳисобланади. Иккинчи ўрин 112 ГВт қувватга эга Бразилияга тегишли. Дунёда гидроэнергетика ишлаб чиқариш бўйича етакчи бешликка АҚШ - 84 ГВт, Канада - 81 ГВт ва Россия - 50 ГВт киради. Улардан кейин Ҳиндистон – 47 ГВт, Норвегия – 33 ГВт, Туркия – 30 ГВт ва Япония – 23 ГВт.
Қуёш электр станциялари яшил энергиянинг энг тез ривожланаётган туридир. Уларнинг афзаллиги қуёш энергиясини электр энергиясига айлантиришнинг юқори самарадорлиги, об-ҳаво шароитларининг ўзгаришига чидамлилиги ва иссиқхона газлари чиқиндиларининг йўқлигидир. Халқаро қайта тикланадиган энергия агентлиги маълумотларига кўра, қуёш энергияси янги ишлаб чиқариш қувватларида ишончли устунлик қилади ва 2022 йилда 22 фоизга ёки 191 ГВтга ошади.
Ҳозирги вақтда Ҳиндистон, Хитой ва БААда энг кучли қуёш электр станциялари қурилган. Дунёдаги энг катта қуёш станцияси Хитойдаги Tengger Desert Solar Parkдир. Унинг майдони тахминан 1200 квадрат километрни ташкил этади ва ўрнатилган қуввати 1,5 ГВт дан ошади. Бу станцияга миллиондан ортиқ хонадонни электр энергияси билан таъминлаш ва карбонат ангидрид гази чиқиндиларини йилига 1,2 миллион тоннага камайтириш имконини беради.
Ҳиндистонда учта йирик станция ишламоқда: умумий қуввати 2,2 ГВт дан ортиқ Bhadla Solar Park, Pavagada Solar Park – 2,05 ГВт, Kamuthi Solar Power Project – 648 МВт.
БААдаги 1,17 ГВт қувватга эга Noor Abu Dhabi Solar Plant минтақадаги энг йирик ҳисобланади ва 90 мингдан ортиқ хонадонни электр энергияси билан таъминлашга қодир. Станция шунингдек, CО2 эмиссиясини йилига 1,2 миллион тоннага камайтиради.
Шамол энергетикаси шамол энергиясини шамол генератори ёрдамида электр энергиясига айлантиришдир. Технологик тараққиёт ва янги композит материаллардан фойдаланиш шамол турбиналарининг хизмат қилиш муддатини ошириш ва нархини пасайтиришга ёрдам берди. Халқаро энергетика агентлигининг ҳисоб-китобларига кўра, шамол ишлаб чиқариш салоҳияти ҳозирги электр энергиясига бўлган талабдан 40 баравар юқори.
Шамол энергиясидан фаол фойдаланаётган давлатлар қаторига Хитой, АҚШ, Дания, Ҳиндистон ва Бразилия киради. Ҳозирда Хитойда энг кучли шамол электр станцияси «Ганьсу» ишламоқда. Ушбу мажмуанинг қуввати 8 ГВт га етади, бу ўнта атом электр станциясига тенг.
Иккинчи ўринни АҚШнинг Калифорния штатида жойлашган «Альта» шамол мажмуаси эгаллайди. Яқин вақтгача у нафақат энг қадимги, балки энг кучли шамол фермаси эди. Ҳозирда «Альта» қуввати 1,7 ГВтни ташкил этади, у чўлда жойлашган ва 1300 гектардан ортиқ майдонни эгаллайди.
Учинчи ўрин Ҳиндистондаги «Муппандал» электр станциясига тегишли. У 2011 йилда ишга туширилган ва ҳозирда 1,5 ГВт қувватга етган.
Биоэнергетика яшил энергиянинг тўртинчи энг катта туридир. Электр ва иссиқлик энергиясини ишлаб чиқариш қишлоқ хўжалигининг қўшимча маҳсулотлари ва маиший чиқиндилар каби анъанавий биомасса манбаларидан инновацион фойдаланишга асосланган. Ҳозирги вақтда биоэнергетика дунёдаги бирламчи энергия ресурслари умумий истеъмолининг ўртача 15 фоизини қоплайди. Хитой, Буюк Британия ва Ҳиндистон биоэнергия ишлаб чиқаришда етакчи ҳисобланади. 2022 йилда Хитой деярли 34,1 ГВт билан дунёдаги энг юқори биоэнергия қувватига эга мамлакатга айланди.
Энг йирик биоёқилғи ёқиш заводи Финляндияда жойлашган Alholmens Kraft ҳисобланади. Станциянинг қуввати тахминан 265 МВт электр ва тахминан 160 МВт иссиқлик энергиясини ташкил қилади. Ушбу мажмуа целлюлоза ва ёғочни қайта ишлаш заводининг ўз туридаги энг йирик чиқиндиларни йўқ қилиш иншоотидир. Бу ердаги ёниш қозонлари шунчалик каттаки, ҳар бир неча дақиқада юк машинаси тўла биоёқилғи ёниб кетади.
Қайта тикланадиган энергия манбалари қаторига геотермал энергия ҳам киритилган бўлиб, улардан фойдаланиш жадал суръатлар билан ўсиб бормоқда. Геотермал электр станциялари қайта тикланадиган электр энергиясининг ноёб манбаи бўлиб, буғ ҳосил қилиш учун ер юзаси остида ҳосил бўлган иссиқликни олади, кейин эса электромагнит йўл билан электр энергиясини яратиш мақсадида турбиналарни айлантириш учун ишлатилади. Исландия дунёдаги энг йирик геотермал электр ишлаб чиқарувчи ҳисобланади. Индонезия, Италия, Мексика, Филиппин ва АҚШ бу соҳада муҳим ўринларни эгаллайди.
АҚШнинг Калифорния штати, Майякамас тоғларида жойлашган гейзер мажмуаси дунёдаги энг йирик геотермал кон ҳисобланади. Мажмуа ва унинг 22 та геотермал электр станциясининг умумий ўрнатилган қуввати - 1520 МВт. Гейзерлар томонидан ишлаб чиқарилган энергия Калифорниядаги Сонома, Мендосино ва Лейк округларининг электр энергиясига бўлган эҳтиёжларини қондиришга ёрдам беради.
Тўлқинли энергия қайта тикланадиган энергия манбаларининг яна бир туридир. Улар электр энергиясини ишлаб чиқариш учун масъул бўлган генераторни айлантирадилар. Шундай қилиб, электр энергиясини ишлаб чиқариш учун тўлқинли электр станциялари денгиз тўлқинлари орасидаги босимнинг пасайиши ва ҳарорат фарқидан келиб чиқадиган гидродинамик энергиядан фойдаланади. Бу борадаги тадқиқотлар ҳали ҳам давом этмоқда, бироқ экспертларнинг ҳисоб-китобларига кўра, Европа қирғоғининг ўзи йилига 280 ТВт дан ортиқ энергия ишлаб чиқариши мумкин, бу Германия энергия истеъмолининг ярмини ташкил этади.
Тоза энергия ишлаб чиқариш бўйича етакчи давлатлар
Тоза энергияга глобал сармоя 20 йил ичида 33 миллиард доллардан 300 миллиард долларга етди. Хитой муқобил ресурсларга инвестициялар сони бўйича сўзсиз етакчи ҳисобланади. 2022 йилда қайта тикланадиган энергия манбаларини ўрнатиш бўйича рекорд ўрнатилди, бутун дунё бўйлаб умумий қуввати 9,6 фоизга ошиб, 3372 ГВтга етди. Ўсиш асосан Осиё, АҚШ ва Европада қайд этилган. Янги қайта тикланадиган энергия қувватларининг 60 фоизи Осиё ҳиссасига тўғри келди - 1,63 ТВт. Уларнинг ярмидан кўпи Хитойда ишга туширилган.
Қайта тикланадиган энергия манбалари халқаро агентлиги мамлакатларнинг яшил энергия ишлаб чиқариш бўйича рейтингини тузди.
Марказий Осиёда яшил энергияни ривожлантириш истиқболлари
Марказий Осиё мамлакатларида қайта тикланадиган энергетиканинг ривожланиши нотекис. Баъзи давлатлар муқобил энергия манбаларидан фойдаланиш улар учун очилаётган имкониятларни жуда узоқ вақт олдин синчковлик билан кўриб чиқа бошлаган, бошқалари эса эндигина "яшил" йўлини бошлаган.
ҚТЭМ Қозоғистонда фаол ривожланмоқда
Қозоғистонда қайта тикланадиган энергетика сектори ўн йилдан ортиқ вақт давомида фаол ривожланмоқда ва мамлакат энергетика тизимида тобора кўпроқ намоён бўлмоқда. 2013 йилда Давлат раҳбарининг Фармони билан Қозоғистон Республикасининг “яшил иқтисодиёт”га ўтиш концепцияси тасдиқланди. У янги иқтисодиётга ўтиш ва атроф-муҳитга юкни минималлаштириш мақсадида чуқур тизимли ўзгаришлар учун асос яратади. Бундан ташқари, 2015 йилда Қозоғистон Париж келишувлари доирасида иқлим ўзгаришига қарши курашга қўшилди. Бу борада мамлакатда қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантиришга қаратилган фаол қадамлар қўйилмоқда.
Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, бугунги кунда Қозоғистонда 133 та қайта тикланувчи энергия манбалари фаолият кўрсатмоқда: қуввати 1107,5 МВт бўлган 48 та шамол электр станцияси; 1148 МВт қувватга эга 43 та қуёш электр станцияси; 269,605 МВт қувватга эга 39 та ГЭС; 1,77 МВт қувватга эга 3 та биогаз электр станцияси. Уларнинг умумий ўрнатилган қуввати 2,5 ГВт дан ошади. 2023 йилнинг 1-ярим йиллиги якунлари бўйича қайта тикланадиган энергия манбалари объектлари томонидан ишлаб чиқарилган электр энергияси ҳажми 3,35 млрд.кВт/соатни ташкил этди.
Қозоғистон қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш учун катта салоҳиятга эга. Кўпроқ даражада бу гидро, шамол ва қуёш энергиясидир. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Саноатни Ривожлантириш Ташкилоти (ЮНИДО) маълумотларига кўра, Қозоғистон Республикасида кичик гидроэнергетиканинг тахминий салоҳияти қуввати 35 МВтгача бўлган электр станциялари учун 4800 МВтни ва 10 МВт дан кам қувватлар учун 2707 МВтни ташкил қилади. Йиллик ишлаб чиқариш ҳажми бўйича кичик гидроэнергетиканинг умумий салоҳияти 65 млрд.кВт/соатни ташкил этади.
ГЭСларни ривожлантиришнинг энг катта истиқболлари республиканинг жанубий вилоятларида мавжуд. Гидроэнергетика ресурсларининг 65% га яқини жанубий ҳудуднинг тоғ дарёларида тўпланган. Кичик ГЭСларни ривожлантиришнинг яққол устунлиги ишлаб чиқарилган энергиянинг нисбатан арзонлиги ва экологик тозалигидир. ГЭС каскадларини қуриш қурилишнинг тўлиқ якунланишини кутмасдан, қувватларни босқичма-босқич ишга тушириш имконини беради, бу эса капитал қўйилмалардан биринчи фойда олиш тезлигини сезиларли даражада оширади.
Қозоғистон Ер сайёрасининг шимолий ярим шарининг шамол камарида жойлашган бўлиб, мутахассисларнинг фикрига кўра, у 1820 миллиард кВт/соатдан ортиқ шамол салоҳиятига эга. Қозоғистон Республикаси Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, 2030 йилгача республиканинг 46 та ҳудудида умумий қуввати 1 миллион кВт/соатдан ортиқ шамол электр станцияларини қуриш масаласини кўриб чиқиш режалаштирилган.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Шамол энергетикаси бўйича Тараққиёт Дастури лойиҳаси доирасида Қозоғистон ҳудудларида шамол энергетикаси салоҳиятини ўрганиш жанубий зонада (Алмати, Жамбил, Туркистон вилоятлари), Ғарбий зонада (Манғистау ва Атирау вилоятлари), Шимолий зонада (Ақмола вилояти) ва Марказий зонада (Қарағанди вилояти) шамол станцияларини қуриш учун яхши шамол салоҳияти мавжудлигини кўрсатади.
Шамолдан ташқари, Қозоғистоннинг кенгликлари ҳам қуёш нурига бой, айниқса жанубий ва жануби-ғарбий вилоятлар. CADGAT (Марказий Осиё маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш гуруҳи – таҳририят изоҳи) маълумотларига кўра, қуёш потенциали фотоэлектрик энергия йилига 6684 ТВт/соатни ташкил қилади. Йилига 2200–3000 соат қуёш нури билан қуёш нурланиши 1200–1700 кВт/м3 ни ташкил қилади. Қуёш энергетикасининг ялпи, техник ва иқтисодий салоҳияти мос равишда 1 миллиард ГВт/соат, 1 миллион ГВт/соат ва 10 ГВт/соатга баҳоланмоқда.
Қозоғистон учун бошқа муқобил энергия манбалари биогаз технологиялари, қаттиқ чиқиндиларни қайта ишлаш бўлиши мумкин; Каспий денгизи тўлқин энергияси, сув тошқини энергияси етказиб берувчига айланиши мумкин.
Ўзбекистонда қуёш ва шамол электр станциялари қурилмоқда
Халқаро энергетика агентлиги ва БМТнинг Европа иқтисодий комиссияси ҳисоб-китобларига кўра, Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларининг электр энергияси ишлаб чиқариш учун умумий салоҳияти 2091 миллиард кВт/соатни ташкил этади (йиллик истеъмолдан 30 баравар юқори). Сўнгги йилларда мавжуд салоҳиятни ривожлантиришда ушбу соҳага катта эътибор қаратилмоқда.
Ўзбекистон йилига 320 га яқин қуёшли кунга эга мамлакат сифатида қуёш энергетикасини ривожлантириш бўйича энг юқори салоҳиятга эга бўлиб, унинг умумий салоҳияти 2058 миллиард кВт/соатни ташкил этади. Бу борада Сурхондарё, Бухоро ва Қашқадарё вилоятлари энг катта салоҳиятга эга.
Ўзбекистон республиканинг шимоли-ғарбий ва жануби-ғарбий қисмлари ҳам шамол энергияси бўйича юқори салоҳиятга эга бўлиб, унинг ялпи салоҳияти турли ҳисоб-китобларга кўра 4090 миллиард кВт/соатгача, техник 9,9 миллиард кВт/соатдан ортиқни ташкил қилиши мумкин.
Таъкидлаш жоизки, мамлакатда “яшил” энергетикани ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Хусусан, кейинги 4-5 йил давомида халқаро компаниялар билан умумий қуввати 7047 МВт бўлган қуёш ва шамол электр станцияларини қуриш бўйича 21 та шартнома ва ўз эҳтиёжлари учун ишлаб чиқарилган электр энергиясини ташиш бўйича умумий қуввати 2030 МВт ташкил қиладиган 5 та шартнома имзоланган. Мазкур лойиҳалар ижросини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 15 та қарори имзоланди.
Айни пайтда умумий қуввати 3977 МВт бўлган 19 та қуёш энергетикаси ва 3100 МВт қувватга эга 7 та шамол электр станцияси бўйича лойиҳалар амалга оширилмоқда. Ушбу лойиҳалар қиймати 9 миллиард доллардан ортиқ бўлиб, уларнинг барчаси тўғридан-тўғри инвестициялар ҳисобидан хорижий компаниялар томонидан амалга оширилади. 2023-2024 йилларда умумий қуввати 2797 МВт бўлган 7 та қуёш ва шамол электр станциялари, жумладан, Сурхондарё вилоятининг Шеробод шаҳрида, Жиззах вилоятининг Ғаллаорол шаҳрида, Самарқанд вилоятининг Каттақўрғон шаҳрида , Навоий вилоятининг Томди туманида, Тошкент вилояти Юқори Чирчиқ туманида, шунингдек, Қашқадарё, Бухоро ва Наманган вилоятларида фойдаланишга топширилади.
2025 йилда Бухоро вилоятининг Пешку ва Ғиждувон туманларида ҳар бирининг қуввати 500 МВт бўлган 2 та шамол электр станцияси, 2026 йилда эса республикада умумий қуввати 1600 МВт бўлган 4 та шамол электр станцияси фойдаланишга топширилади.
Таъкидлаш жоизки, тизимли ишлар натижасида 2026 йилга бориб Ўзбекистонда умумий қуввати 8 минг МВт дан ортиқ қуёш ва шамол электр станциялари ҳамда 868 МВт қувватга эга гидроэлектр станциялари ишлай бошлайди.
Тожикистон яшил энергия ишлаб чиқариш бўйича дунёда 6-ўринда туради
Тожикистон гидроэнергетика соҳасида улкан салоҳиятга эга бўлиб, минтақа давлатлари орасида энг юқори ўринда туради. Республикада гидроэнергетика ресурслари захиралари йилига 527 млрд.кВт/соатни ташкил этади. Тожикистонда электр энергиясининг 98 фоизи гидроэлектр станцияларида ишлаб чиқарилади. Мамлакат яшил энергия ишлаб чиқариш бўйича дунёда олтинчи ўринда туради.
Ўтган 30 йил ичида Тожикистонда 287 та йирик ва кичик гидроэлектр станциялари, 50 та подстанциялар қурилди ва модернизация қилинди, энергетика инфратузилмасининг 75 фоизи реконструкция қилинди. Шу билан бирга, республикада қуёш ва шамол энергетикаси деярли ривожланмаяпти, бироқ бу йўналишда, шунингдек, геотермал энергия ва биоэнергетика соҳасида ҳам қадамлар режалаштирилган.
Қирғизистон водород энергияси бўйича катта имкониятларга эга
Экспертларнинг фикрича, Қирғизистонда “яшил” технологиялардан фойдаланиш учун ўзига хос шарт-шароитлар мавжуд. Мамлакатнинг йиллик қайта тикланадиган энергия салоҳияти сув ҳавзалари учун 5000 миллион кВт/соат, қуёш энергияси учун 490 миллион кВт/соатдан ортиқ, шамол учун 45 миллион кВт/соатга баҳоланмоқда.
Гидроэнергетика захиралари бўйича Қирғизистон Тожикистондан кейин иккинчи ўринда туради, аммо потенциалнинг атиги 10 фоизидан фойдаланилган. Қурғоқчилик шароитида гидроенэргетикага ҳам боғлиқ бўлган мамлакат бошқа турдаги муқобил энергия манбаларини ривожлантиришга муҳтож. Расмийларга кўра, республикада улар бор, шунинг учун бу вақт масаласи, биринчи навбатда, инвестицияларни жалб қилиш керак. Иссиқкўл вилоятида мамлакатдаги биринчи 100 МВт қувватга эга шамол электр станцияси қурилмоқда, шунингдек, у ерда 300 МВт қувватга эга биринчи қуёш электр станцияси ҳам қурила бошланди. 2022 йил январь ойида Қирғизистон Қозоғистон ва Ўзбекистон билан Қамбарота ГЭС-1ни биргаликда қуриш бўйича келишиб олди – муваффақиятли якунлангач, у республикадаги энг йирик электр станцияга айланади.
ЕТБ маълумотларига кўра, юқори гидроэнергетика салоҳиятига эга Қирғизистон учун яна бир "яшил" энергия имконияти - водород энергияси мавжуд. “Яшил” водород ишлаб чиқариш таннархини Қирғизистон Республикасининг гидроэлектр станциялари яқинида жойлаштириш орқали камайтириш мумкин, бу ерда гидроэнергетика нисбатан арзон бўлиб, кВт/соат учун 2–2,3 центни ташкил қилади. Қайта тикланадиган энергия манбалари асосида сувни электролиз қилиш натижасида ҳосил бўлган водород "яшил" деб таснифланади, бу жараён карбонат ангидрид чиқиндилари йўқлиги сабабли атроф-муҳитга зарар етказмайди.
Туркманистон қуёш панеллари ишлаб чиқаришни йўлга қўймоқчи
Туркманистон асосан табиий газдан ишлаб чиқарадиган газ ва электр энергияси экспорти бўйича Марказий Осиёда етакчи ўринни эгаллайди. Ўтган йили Туркманистонни 2022–2028 йилларда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича Президент дастури тасдиқланган бўлиб, унинг доирасида республика келажакда қайта тикланадиган энергия манбаларини кенг жорий этиш, жумладан, қуёш панелларини маҳаллий ишлаб чиқаришни йўлга қўйишни режалаштирмоқда.
Туркиянинг Çalik Enerji Sanayi ve Ticaret A.S компанияси Туркманистонда 2024 йилгача қуввати 10 МВт бўлган гибрид қуёш-шамол электр станциясини қуради. Электр станцияси қурилиши учун 25 миллион долларлик кредит Абу-Даби тараққиёт жамғармаси томонидан ажратилган. Ўтган йили Туркманистон Masdar билан 100 МВт қувватга эга қуёш фотоэлектр станциясини қуриш бўйича келишиб олган эди. Республика раҳбарияти водород секторига ҳам сармоя киритишни режалаштирмоқда.
Давом этаётган энергетика инқирози шароитида қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш Марказий Осиё мамлакатларига ўсиб бораётган энергия талабини қондиришга, шунингдек, қазиб олинадиган ёқилғидан фойдаланишнинг атроф-муҳитга салбий таъсирини олдини олишга ёрдам беради.
Кўриниб турибдики, инсоният ҳеч бўлмаганда углеводородларсиз ишлашга жиддий ёндашади. Мутахассисларнинг прогнозларига кўра, қайта тикланадиган энергия манбалари ва биринчи навбатда қуёш ва шамолдан олинадиган электр энергияси нархи 2040 йилга бориб сезиларли даражада пасаяди: аксарият ҳудудларда уни ишлаб чиқариш 2030 йилга бориб газ ишлаб чиқаришга нисбатан арзонлаша бошлайди. Бу технологиянинг жадал ривожланиши ва шунга мос равишда тоза энергия нархининг пасайиши туфайли содир бўлади.
Натижада яшил энергия нафақат иқтисодий жиҳатдан фойдали, балки ривожланишнинг афзал вариантига айланади. Дунё аҳолиси ўсишда давом этар экан, энергияга бўлган талаб тобора ортиб бормоқда ва қайта тикланадиган манбалар барқарор энергия ечимларини таъминлашга жавоб беради.
