Семей ўрмони, осма кўприк, Алакўлда туризмни ривожлантириш – Абай вилояти ҳокими билан суҳбат
SEMEY. Кazinform – ҚР Президенти қарори билан икки йил аввал ташкил этилган Абай вилоятида ҳамон муаммолар кўп. Уларни ҳал этиш борасида қандай ишлар амалга оширилмоқда? Келгусида вилоят қиёфаси, ҳаёти қандай ўзгаради? Вилоят ҳокими Нурлан Уранхаев билан суҳбат.
– Нурлан Телманули, яқинда Давлат раҳбари Қасим–Жомарт Тоқаев “Адолатли Қозоғистон: қонун ва тартиб, иқтисодий ўсиш, ижтимоий оптимизм” номли Мурожаатномасини эълон қилди. Шу муносабат билан вилоятда қандай ишлар амалга оширилди?
– Президентимиз бу йилги Мурожаатномасида 2025 йилни “Ишчи касблари йили” деб эълон қилди. Шу ўринда, қадимдан енгил саноат ривожланган вилоятимизда меҳнат мутахассисларини тайёрлаш билан шуғулланаётган 33 та коллеж мавжудлигини алоҳида таъкидламоқчиман. У ерда 22 минг талаба таҳсил олмоқда. Биргина жорий ўқув йилида 2000 нафар талаба қабул қилинди. 2022 йилдан бошлаб корхоналар талабидан келиб чиқиб, кадрларни мақсадли тайёрлаш тизими жорий этилди. Бунинг афзалликларидан бири шундаки, талаба коллежни тугатгач, мижознинг корхонасига ишга жойлашади. Жорий йилда 719 нафар талаба мақсадли давлат буюртмаси ва корхоналар буюртмасига кўра ўқишга қабул қилинди. Вилоятдаги 20 та коллеж 4200 нафар ўқувчини ўз ичига олган 22 корхона билан меморандум имзолаган.
Замонавий меҳнат бозори IТ соҳасини тўлиқ биладиган ва замонавий ускуналар билан ишлай оладиган мутахассисларни талаб қилади. Яқинда Семей шаҳрида IТ ва янги технологиялар коллежи очилди. Унда рақамли ишлаб чиқариш учун замонавий ускуналар билан жиҳозланган Fab лабораторияси жойлашган бўлиб, ҳар қандай ғояни тайёр маҳсулотга айлантириш имконини беради. Талабалар ва ходимларни кузатиш ва таниб олиш учун Face ID сунъий интеллект тизими, ўқув жараёнига ўқувчиларнинг интеллектуал ва ижодий ривожланиши учун «Smart Environments» ва “Яшил технологиялар” замонавий технологиялари жорий этилди. Қишлоқ ва ўрмон хўжалигини дронлар билан қамраб олиш мақсадида Қозоғистон–Хитой йирик компанияси билан меморандум имзолаган коллеж жорий ўқув йилида янги мутахассисликлар очишни режалаштирган.
Давлатимиз раҳбари “Семей ўрмони” қўриқхонасидаги ўрмон уруғи боғи тажрибасини бошқа ўрмон ҳудудларида ҳам жорий этиш бўйича топшириқлар берди. Бугунги кунда қўриқхона ҳудудида 8 та ўрмон плантациялари ва 1 та ўрмон уруғлик плантациялари мажмуаси фаолият кўрсатмоқда. Қарағай кўчатлари етиштирилади. Ўрмон қўриқхонасининг умумий майдони 109,45 гектарни ташкил қилади.
– Семей ҳақида ўйлаганингизда, ўрмон қўриқхонасида содир бўлган даҳшатли ёнғинни кўз олдимизга келтирамиз. Воқеа такрорланмаслиги учун қандай ишлар амалга оширилди?
– “Семей ўрмони” қўриқхонаси Экология ва табиий ресурслар вазирлиги тасарруфида. Ўтган йили «Ақ Ертіс» жамоат фонди маблағлари ҳисобидан қўриқхона учун 11 ёнғин ўчириш техникаси, 363 дона техника харид қилинди. Шунингдек, ўрмонзорларда тезкор ҳаракат қилувчи учувчисиз учиш аппарати ва 2 та JAC Т6 автомашиналари вилоят Фавқулодда вазиятлар бошқармасига топширилди.
Аҳоли пунктларида ёнғин содир бўлганда зудлик билан чора кўриш учун 64 та ўт ўчириш пункти ташкил этилган. Бородулиха ва Бесқарағай туманлари ўрмон бўлимлари ёнғин хавфсизлиги бўлимларида фавқулодда вазиятларни бартараф этиш машиналари тайёр. Ҳаводан назоратни кучайтириш мақсадида «Қазавиақұтқару» АЖ билан вертолётлардан фойдаланиш бўйича шартнома имзоланди. Семей шаҳри аэропорти ва Мудофаа вазирлиги ҳудудий бўлинмаси авиабазасида сувни тўкиш мосламалари билан жиҳозланган МИ-8 вертолёти навбатчилик қилмоқда.
Вилоят ҳокимлиги томонидан қарағайзорни тиклаш бўйича йўл харитаси ишлаб чиқилди. Айни пайтда қўриқхонада ёнган дарахтларни кесиш ва қайта ишлаш ишлари олиб борилмоқда. Кесилган дарахтларни чуқур қайта ишлаш учун ўсимлик керак. Биз буни хусусий инвестор сифатида кўриб чиқамиз. Инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун “Ўндирис” саноат зонасидан ер майдони ажратилди.
– Абай вилояти алоҳида вилоят сифатида ташкил этилганига 2 йилдан ошди. Шу вақт ичида амалга оширилган асосий ишлар қандай?
– Буни бир сўз билан айтиш қийин бўлиши мумкин. Президентимиз томонидан белгилаб берилган вазифаларни амалга ошириш мақсадида ўтган йили Ҳукумат қарори билан Абай вилоятини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш комплекс режаси тасдиқланди. Шунга кўра, 2023-2027 йилларда 9 та асосий йўналиш бўйича умумий қиймати 1,9 трлн тенге бўлган 102 та тадбирни амалга ошириш режалаштирилган.
Ўтган йил охирида вилоят иқтисодиётининг ўсиши 5,6 фоизга ёки 2,8 триллион тенгега етди. Икки йилда вилоят иқтисодиётига 1 триллион тенге сармоя киритилди. Уч мингдан ортиқ кичик ва ўрта бизнес объектлари очилди. Йўллар, мактаблар, соғлиқни сақлаш муассасалари қурмоқдамиз.
Шарқий Қозоғистон вилоятидан ажратилганимизда бюджетимиз 256 миллиард тенге эди. Бир йил ичида у 63 фоизга ўсиб, 419 миллиард тенгега етди. Бу йилги бюджет 476 миллиард тенге бўлса, 2022 йилга нисбатан 220 миллиард тенгега кўпайган. Қўшимча даромад манбаларини топиш чоралари кўрилмоқда. Шахсий даромадлар 2022 йилда 76 миллиард тенгени, бугунги кунда эса 135,2 миллиард тенгени ёки 178 фоизга ўсишни ташкил қилади.
Минтақага сармоя жалб этиш мақсадида қўшни давлат Хитой билан ҳамкорлик алоқалари ўрнатилди. Бунгача Абай вилояти ва Шинжон-Уйғур мухтор вилояти ўртасида қатор қўшма тадбирлар ўтказилди ва бир қанча келишувларга эришилди.
Ўтган йил охирида “Бахти-Аягўз” йўналишида узунлиги 272 километр бўлган янги темир йўл линияси қурилиши бошланди. Янги линия қурилиши жараёнида Хитой билан учинчи “Бахти-Шауешек” чегара пунктини очиш режалаштирилган. Хусусий инвестор иштирокида йирик лойиҳа амалга оширилмоқда.
Бир муддат аввал Бош вазир иштирокида йиллик қуввати 300 минг тонна бўлган мис эритиш заводи қуриш бўйича келишув имзоланган эди. Бу корхона Аягўз туманидаги Ақтоғай қишлоғи яқинида қурилади. ГЭС қурилиши ҳам режалаштирилган.
– Абай вилоятида мактаб етишмаслиги муаммоси борлигини биламиз. 9 мингга яқин бола учун жой етишмайди. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун қандай ишлар амалга оширилмоқда?
– Яқинда Семей шаҳрида 1200 ўринли IТ мактаб-лицейи очилди. Янги мактаб вилоят ҳокимлиги ва «KAZ Minerals Demeu» корпоратив фонди ҳамкорлиги натижасида барпо этилди.
“Қўлай мактаб” миллий пилот лойиҳаси доирасида 2024-2025 йилларда вилоятда 11 та мактаб қуриш режалаштирилган. Бу 5700 та ўқувчи ўрни муаммосини ҳал қилади.
Вилоятда 2023 йилда 3000 ўринли 5 та мактаб қурилиши бошланган. Айни пайтда Семейнинг Қарағайли турар-жой массивидаги 1200 ўринли, Водний қишлоғидаги 600 ўринли мактабларнинг деворлари қурилмоқда. Бесқарағай қишлоғи ва Аягўз шаҳрида янги таълим масканлари қурилиши давом этмоқда. Шунингдек, таълим инфратузилмасини қўллаб-қувватлаш жамғармасини молиялаштириш доирасида 2026 йилгача 510 ўринли 6 та кичик мактаб қурилади.
Ўтган йили вилоятда иккита янги форматдаги мактаб фойдаланишга топширилди. Давлатимиз раҳбарининг топшириғи доирасида Шакарим номидаги университет базасида «Shakarim High Schoоl», А.Бўкейханов университети базасида 10 ва 11-синф дастурлари бўйича «Abay IT School» инновацион мактаблари иш бошлади.
– Тўғри, вилоят маркази Семей йигирма беш йилдан буён вилоятда муҳим шаҳар бўлиб келган. Ушбу вақт оралиғида сақланган муаммо етарли. Улардан бири аҳолини уй-жой билан таъминлашдир. Ҳозир янги турар-жой мажмуаларини қуриш суръати яхши. Вилоят ташкил этилганидан бери қанча одам бошпанага эга бўлди?
– Бу борадаги ишлар мунтазам олиб борилмоқда. Вилоят ташкил этилганидан буён 700 минг квадрат метрдан ортиқ уй-жой, яъни 2 минг 274 хонадон фойдаланишга топширилди. Бугунги кунда вилоятда 20 мингга яқин аҳоли уй-жой кутмоқда. Улардан 14 мингтаси Семейга тегишли. Бир йил ичида навбатда турганлар сони 880 кишига ошди. Шу боис ҳар ойда ўртача 73 нафар фуқаро уй-жой олиш учун навбатда турибди.
Ўтган йили вилоят давлат уй-жой фонди ҳисобидан 695 бошпана берилди. Айни пайтда вилоятда барча молиялаштириш манбалари ҳисобидан 404,7 минг квадрат метр уй-жой қуриш ишлари олиб борилмоқда. Шундан 294,9 минг квадрат метри кўп қаватли уйлар (3 минг 432 та хонадон), 109,8 квадрат метри хусусий уй-жой (570 та уй)дир. Семей шаҳрида хусусий инвесторлар ҳисобидан 24 та тижорат уйи қурилмоқда.
Вилоятда сўнгги икки йилда жами 86 та янги объект фойдаланишга топширилди. Шунингдек, 30 та ижтимоий объект 3,8 млрд тенгега таъмирланди.
– Шаҳардаги иситиш тизими ҳақида гапирсангиз.
– Вилоят инфратузилмасида кўплаб муаммолар мавжуд. Аҳолининг долзарб муаммолари босқичма-босқич ҳал этилмоқда. Вилоятдаги иссиқлик тармоқларининг умумий узунлиги 401 километрни ташкил этади. Тармоқларнинг ўртача эскириши 64,2 фоизни ташкил этади, яъни 257 км янгиланиши керак.
Семейга келсак, шаҳардаги иссиқлик тармоқларининг узунлиги 325 километр, эскириш 66 фоизни ташкил этади. Айниқса, шаҳарнинг ўнг қирғоғида соатига 147 Гкал иссиқлик етишмайди. Иссиқлик тақчиллигини бартараф этиш мақсадида “Габбасов” ва “Ўрталиқ” иссиқлик марказларида янги қозонхоналар ўрнатилди. Ўтган йили вилоятда умумий қиймати 24 миллиард тенгега 45 километр иссиқлик тармоғи модернизация қилинди. 20 та қозонхона таъмирланди. Бу борадаги ишлар натижасида иссиқлик тармоқларининг эскириши 70,5 фоиздан 64,2 фоизга камайди. Жорий йилда 37,9 километр тармоқни модернизация қилиш, 11 иситиш қозонини таъмирлаш учун 10 миллиард тенгедан ортиқ маблағ йўналтирилди. Бу ишлар тугалланса, иссиқлик тармоқларининг эскиришини 56 фоизгача камайтириш мумкин бўлади.
Семейнинг “Қарағайли” туманида уй-жой қурилиши жадал олиб борилмоқда. Йилни туман (РК-3) ва 5-сонли мактаб-интернат қозонини тўғридан-тўғри иссиқлик билан таъминлайдиган қозондаги умумий камомад соатига 16,97 Гкал. Шунингдек, жорий йилда 44 кўп хонадонли турар жой, 1200 ўринли мактаб, нефрология маркази фойдаланишга топширилиши режалаштирилган. Мазкур объектлар ўз вақтида фойдаланишга топширилса, умумий иссиқлик энергиясига қўшимча эҳтиёж соатига 20,8 Гкал бўлади. Шу муносабат билан кичик туманда янги блок-модулли қозонхона қурилиши давом этмоқда.
– 2000 йилда осма кўприк қурилган. Япониялик мутахассислар шаҳар рамзига айланган объектни кўриб, унинг ҳолатига баҳо беришди. Объект ҳудудни ривожлантириш бўйича комплекс режа доирасида таъмирланади. 2024 йил охиригача лойиҳа-смета ҳужжатини ишлаб чиқиш ва давлат экспертизасидан ўтказиш режалаштирилган. Давлат экспертизасининг ижобий хулосаси олинганидан кейин лойиҳани амалга ошириш учун республика бюджетидан маблағ ажратиш тўғрисида бюджет талабномаси тақдим этилади.
2022 йилда шаҳарда янги кўприк қурилиши бошланди. Узунлиги 810 метр бўлган, тўрт полосали ҳаракатланиш учун ўтиш жойи қурилади. Одамлар эса ўша тарафдаги эски кўприкдан юришади.
– Абай вилоятида йўл сифатини яхшилаш борасида қандай ишлар амалга оширилмоқда?
– Абай вилояти автомагистралларининг узунлиги 6832 километрни ташкил этади (республика – 2176, вилоят – 1593, туман – 3063). Айни пайтда республика аҳамиятига молик “Қалбатау–Майқапшағай” ва “Талдиқорған–Қалбатау–Ўскемен” йўналишларидаги автомобиль йўлларини янгилаш ишлари олиб борилмоқда. “Қазавтожол” маълумотларига кўра, “Талдиқорған–Қалбатау–Ўскемен” йўлининг 85 фоизи қуриб битказилган.
Жорий йилда вилоятдаги умумий узунлиги 300 километр бўлган маҳаллий аҳамиятга молик автомобиль йўлларини таъмирлаш учун 25,5 миллиард тенге маблағ йўналтирилди. 48 та лойиҳани амалга ошириш режалаштирилган. Жумладан, “Аягўз-Қораул-Қайнар”, “Шар-Ауезов”, «Воскресеновка-Петропавловка-Шелехово-Дмитриевка», “Кўкпекти-Самар” йўналишларидаги автомобиль йўллари ўртача даражада таъмирланмоқда.
Шунингдек, Абай, Аягўз, Ақсуат, Бесқарағай, Бородулиха, Жарма, Кўкпекти, Мақанши, Уржар туманларидаги 200 километрдан ортиқ йўллар янгиланади.
Семей шаҳрида умумий узунлиги 39 километр бўлган 40 та кўча ўртача 3,5 миллиард тенгега таъмирланади. “Омск–Майқапчағай” йўлидан “Северний” савдо–логистика марказигача йўл қурилмоқда.
– Вилоят маркази Семей шаҳрини ободонлаштириш учун қандай бинолар, боғлар, дам олиш масканлари, маданият масканлари қурилади?
– Вилоят ташкил этилганидан буён ободонлаштиришга алоҳида эътибор қаратяпмиз. Икки йилдан ортиқ вақт мобайнида биргина Семейда 14 та жамоат жойлари ва 141 ҳовлилар ободонлаштирилди. Вилоят марказидаги 41 кўп қаватли уйнинг фасад ва том қисми таъмирланди. Яқинда Найманбаев ва Бауржан Момишули кўчалари кесишмасида «Прииртышье» ўлкашунослик жамияти вакиллари билан биргаликда “Тарихий чорраҳани қуриш” лойиҳаси амалга оширилди. Тўлиқ ободонлаштирилган “Мангилик ел” кўчаси шаҳар аҳолиси ва меҳмонларини ўзига тортадиган янги дам олиш масканига айланмоқда. Жорий йил охиригача шаҳардаги 50 га яқин ҳовли ва 10 га яқин жамоат жойларини ободонлаштиришни режалаштирганмиз.
Тинчлик оролининг сайёҳлик жозибасини ошириш мақсадида кенг кўламли лойиҳалар амалга оширилди. Улардан бири миллий анъаналар ва ҳудуд тарихи билан таништирувчи “Этноқишлоқ” лойиҳасидир. Этноқишлоқ ҳудудида замонавий геодома иншоотлари ва павилёнларни жойлаштириш режалаштирилган. Бундан ташқари, лойиҳа доирасида миллий таомлар ва турли ҳунармандчилик буюмларини тайёрлашни ўргатувчи “Қозоқ ошхонаси” бўйича маҳорат сабоқлари ўтказилиши режалаштирилган. Оролда 90 йилларда тўхтатилган болалар темир йўлини қайта тиклаш ишлари якунланмоқда. Темир йўл, вагон ва тепловозлардан иборат ҳаракат таркиби синовдан ўтказилиб, ишга туширилди. Йўловчиларга қулайлик яратиш мақсадида платформа қурилди. Муассаса ташриф буюрувчиларга йил давомида хизмат қилади.
– Оддий фуқаро сифатида шаҳарни айланиб юрасизми?
– Албатта, пиёда юриш соғлиқ учун фойдали. Мен юришни яхши кўраман. Бошида: “Вилоят ҳокими пиёда кетаётганини кўрдингизми?!” – деб ҳайрон бўлган ва пабликларида ёзганлар ҳам бўлди. Бошқа томондан, юриш пайтида шаҳарда қилинган ишларнинг ижобий ва салбий томонларини кўрасиз. Мақсадимиз вилоят ва шаҳримизни ободонлаштириш. Шунинг учун юриш ва ўз кўз билан кўришнинг зарари йўқ.
– Абай вилоятида сайёҳлар энг кўп ташриф буюрадиган маскан – Алакўл. Бу йил бу ерга қанча сайёҳ келди? Алаккўлни умумий ривожлантириш бўйича қандай режаларингиз бор?
– Вилоят ташкил этилганидан буён сайёҳлар оқимининг ўсиш суръати кузатилмоқда. 2023 йилда вилоятга 333,9 минг нафар (2022 йилга нисбатан 64,6 минг нафарга кўп), шу жумладан, 11,8 минг нафар хорижий сайёҳ (2022 йилга нисбатан 7,3 минг нафарга кўп) келган.
Вилоятда сайёҳларга уялмасдан кўрсатишга арзийдиган жуда кўп қизиқарли жойлар мавжуд. Маданият ва спорт ишлари вазирлиги томонидан тасдиқланган Туризм харитасига Алаккўл, “Тарбағатай” давлат миллий табиат боғи, “Абай-Шакарим” ёдгорлик мажмуаси, “Жидебай-Бўрили” давлат тарихий-маданий ва адабий ёдгорлик қўриқхонаси-музейи ва Шошқали кўли киради. Х-ХI асрларга оид ажойиб меъморчилик ёдгорлиги бўлмиш Аягўз туманидаги “Қўзи Кўрпеш–Баён сулу” мақбарасини ушбу харитага киритишни режалаштирганмиз.
Алакўл Қозоғистоннинг ТОП-20 туристик ҳудудлари рўйхатига киритилган. Бу йил кўл қирғоғига қанча сайёҳ келгани ҳисобланмоқда. Бу йил охиригача маълум бўлади. Бугунги кунда курорт ҳудудида 435 тадбиркорлик субъекти фаолият юритмоқда. 230 та меҳмонхона мавжуд. Ўтган йили Алакўлга 200 мингдан ортиқ сайёҳ келган. У ерда тадбиркорлардан 89,7 миллион тенге солиқ ундирилди. 2022 йилда у атиги 17 миллион тенге эди. Ўтган йили кўрсатилган туристик хизматлар ҳажми 4,5 миллиард тенгедан ошди. Энди тадбиркорлардан олинадиган солиқ миқдорини ошириш устида ишлаяпмиз.
Жорий йилда Алакўлда жамоат тартибини сақлаш назоратини кучайтириш мақсадида тадбиркорларга тегишли камераларни вилоят полиция департаментининг тезкор бошқарув марказига улаш, туристик ҳудудда санитария-гигиена тозалигини сақлаш, шунингдек сув транспорти хавфсизлиги йўналишида ишлар олиб борилди.
Вилоятимизда “Абай йўли” кутубхонаси лойиҳаси мавжуд. Ушбу лойиҳа доирасида ўтган йили Семей вилояти шоир ва ёзувчиларнинг 16 китоби нашр этилди. Мен ҳам бу китобларни ўқийман. Бу йил ушбу лойиҳа билан 20 нафар муаллифнинг асарларини нашр этишни режалаштирганмиз.
