Республика майдони – Мустақиллик олиб келган муқаддас маскан
ALMATY. Кazinform – Республика майдони нафақат Алмати шаҳрининг юраги, балки Қозоғистон тарихидаги муҳим воқеалар гувоҳидир. Мамлакат Мустақиллик куни муносабати билан Kazinform агентлиги бу масканнинг ўзига хослиги ҳақида ҳикоя қилади.
Тарихи
Республика майдони 1980 йилда Қозоғистон ССР ташкил топганининг 60 йиллиги муносабати билан Қозоғистон Компартияси Марказий Қўмитаси биринчи котиби Динмуҳамед Қонаев қарори билан ташкил этилган. Илгари у Давлат архитектура ва шаҳарсозлик ёдгорлиги мақомига эга бўлган бўлса, 2015 йилда у рўйхатдан олиб ташланган.
Тарихий ҳужжатларга кўра, 1980 йилда бу жой "Янги майдон" деб номланган. 1982 йилда унга Совет Иттифоқи Коммунистик партияси Бош котиби шарафига Л.И.Брежнев номи берилди. Бироқ, 1988 йил 1 апрелда КПСС Марказий Қўмитаси, СССР Олий Совети Президиуми ва СССР Вазирлар Советининг майдонни аввалги номига қайтариш тўғрисидаги қарори эълон қилинди - "Янги майдон".
Кейинчалик, 1990 йил 23 майда Қозоғистон Совет Социалистик Республикаси Олий Кенгаши уни Республика майдони деб қайта номлаш тўғрисида қарор қабул қилди. Бу ном мамлакат мустақиллиги ва давлат яхлитлиги рамзидир.
Республика майдони Дўстлик шоҳ кўчаси ва Желтоқсан кўчаси оралиғида жойлашган. 1986 йил 17-18 декабрь кунлари айнан шу майдонда эрк ва мустақилликка интилган қозоқ халқи тарихида муҳим воқеа бўлган “Декабрь қўзғолони” бўлиб ўтди.
1986 йил 16 декабрь - Динмуҳамед Қонаев Қозоғистон Марказий Қўмитаси биринчи котиблигидан четлаштирилди ва унинг ўрнига Колбин тайинланди. Бу қарор маҳаллий аҳоли, айниқса, ёшларнинг норозиликларига сабаб бўлди. Ёшларнинг норозилик намойишлари 17 декабрь куни эрталаб бошланган ва икки кун давом этган. Тартибсизликлар фожиали вазиятга олиб келди. Ҳалок бўлганларнинг аниқ сони ҳозирча номаълум. Шунингдек, автомобиллар, ётоқхоналар, таълим муассасалари, савдо мажмуалари, маъмурий бинолар ёниб, зарар кўрган.
Сиёсатшунос, сиёсий фанлар доктори, профессор Жомарт Симтиков фикрича, қозоқ халқининг норозилиги ва миллий ўзлигини шакллантиришда 1986 йил декабрь воқеалари катта рол ўйнаган.
— 1986 йилнинг декабри Қозоғистон халқининг миллий ўзлигини англаш, адолатсизликка қарши туриш қобилиятини намоён этди. Бу лаҳза кейинги ислоҳотларга, жумладан, Совет Иттифоқида ҳокимиятнинг марказлашувини қисқартириш ва бутун мамлакат бўйлаб ўз тақдирини ўзи белгилаш учун миллий курашни қўллаб-қувватлашга туртки бўлди, - деди у.
1986 йил декабрь воқеаларидан кейин Геннадий Колбин Қозоғистон Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби лавозимида қолди ва бу лавозимда яна уч йил ишлади.
Алматидаги Республика майдони тарихи шу билан тугамайди. Мустақилликка эришгандан сўнг, 1992 йилда Наврўз байрами бу ерда биринчи марта шўролар даврида нишонлана бошлаган, уни шунчаки эски майдонда нишонлашга рухсат берилган; ўшандан бери ҳар йили 22 март куни минглаб алматиликлар тенгкунликни нишонлаш учун майдонга йиғилишади.
1986 йилги оммавий норозилик намойишларидан кейинги яна бир фожиали воқеа 2022 йилнинг январида юз берди. 4 январь куни минглаб одамлар иштирок этган митинг бошланди. Алматидаги тартибсизликлар чоғида 149 киши ҳалок бўлди, шаҳар ҳокимлиги, Президент қароргоҳи, Бош прокуратура, Қозоғистон телерадиокомпанияси каби муҳим бинолар ҳамда бир қатор бошқа объектлар ёндирилди.
Шикастланган биноларнинг аксарияти тикланган, бироқ баъзилари бутунлай вайрон бўлган. «Qazaqstan» телерадиокомпанияси биноси ҳар томонлама ўрганиб чиқилиб, бузиб, ўрнида замонавий медиа-марказ барпо этилмоқда. Президент қароргоҳи мажмуи ҳам бузиб ташланган, у ерда фуқаролар учун жамоат боғи барпо этилади. Шаҳар ҳокимлигига келсак, унинг реставрацияси якунланди ва бино аввалги функциясига қайтди.
Архитектура
Бу ерда муҳим обидалар ва меъморий иншоотлар жойлашган. Оммавий томошалар, маросимлар, байрамлар, ҳарбий парадлар, халқ сайллари ўтказиладиган жой. Бу 580 метр узунликдаги шаҳарнинг энг катта майдони.
Республика майдонининг асосий диққатга сазовор жойи Мустақиллик монументидир. Шота Уалиханов бошчилигидаги муаллифлар жамоаси томонидан яратилган. Бу ёдгорлик замонавий Қозоғистоннинг рамзи ҳисобланади. Мустақиллик монументи композицияси марказини 28 метрли стелла эгаллаган бўлиб, унинг устига қанотли барс устидан ҳукмронлик қилаётган “Олтин одам”нинг афсонавий қиёфаси ўрнатилган.
“Мустақиллик тонги” монументи 2006 йил декабрь воқеаларининг 20 йиллиги муносабати билан очилган. Ёдгорлик Алмати шаҳридаги Желтоқсан ва Сатбаев кўчалари чорраҳасида жойлашган.
Ёдгорлик 3 қисмдан иборат. Ўртада ўткир чизиқ билан ажратилган қўш устун ўтмиш ва келажак зиддиятларини ифодалаб, давлат эркинлиги ва мустақиллик ғалабасини ифодалайди. Ёдгорликдаги ўнг қўлида рўмол силкитиб, чап қўлида рамзий қушни ушлаб, олдинга қараб турган аёл қиёфаси халқни бирдамлик ва ҳамжиҳатликка даъват этиш рамзидир. Ёдгорлик мустақиллик, миллат келажаги, авлодлари тақдири учун жонини фидо қилган қозоқ ёшларига бағишланган.
Ҳар йили 16 декабрь куни бу ерда 1986 йил декабрь воқеаси қурбонлари хотирасига бағишланган ҳайкал пойига гул қўйиш маросими ўтказилади. Бу ерда мазкур тадбирлар иштирокчилари, жамоат ташкилотлари вакиллари тўпланишади.
Шунингдек, 2022 йилда январь воқеаларида ҳалок бўлганларга бағишланган “Таъзим” ёдгорлиги очилди.
“Таъзим” ёдгорлиги кўп қисмли меъморий мажмуа ҳисобланади. Ушбу ёдгорлик турли рангдаги тўртта ҳиссий-меъморий қисмга бўлинган. Хусусан, оч кулранг қисм енгиш, қора ранг январь воқеалари пайтидаги ваҳима ва қўрқув, кулранг қисм қурбонлар ва тўкилган қонлар, оқ ранг барқарорлик ва тараққиёт, жамият фаровонлиги, миллатнинг ўзлигини англаш, кучли ва адолатли давлатга ишончни ифодалайди. Ҳар бир қисмда халқнинг буюк сиймоларининг қанотли сўзлари ёзилган тош ва стеллалар ўрнатилган.
Майдоннинг марказий композицион диққатга сазовор жойи – Алмати ҳокимлиги биноси. Унинг атрофида Алмати ўқувчилар саройи, шунингдек, телеканаллар ва интернет нашрлари, шу жумладан Каzinform агентлиги офислари жойлашган аппарат-студия мажмуаси жойлашган. “Океан” дўкони ва бошқа бинолар ансамбли тикланмоқда.
Бир пайтлар тадбиркорлар томонидан стратегик муҳим ҳудудга жойлашишга уринишлар бўлган. Хуллас, 2007 йилда бу ерда ер ости савдо-кўнгилочар маркази қурилиши бошланиб, маҳаллий аҳолига бироз ноқулайлик туғдирди. Қурилиш кечиктирилди ва объект фақат 2012 йилда қуриб битказилди. Бироқ яқинда ушбу марказ келажакда болалар учун илмий музейга айланиши маълум бўлди.
1986 йил декабрь митинги ташкилотчиларидан бири, алматилик Ермуханбет Қуандиқ мухбиримизга ушбу савдо мажмуаси қурилиши билан боғлиқ воқеани сўзлаб берди.
Унинг сўзларига кўра, 2007 йилда “Декабрь” жамоат ташкилоти бу лойиҳага қарши чиққан.
Фаолларнинг фикрича, бу ерда мемориал зона – сиёсий қурбонлар хотираси тимсолига айланадиган ўзига хос “Арбат” яратилиши керак.
- Аммо, кейинроқ муҳокамалар чоғида савдо маркази қурилса, майдонга кўпроқ одамлар жалб этилиши, обидалари, тарихи билан яқиндан танишиш орқали бу масканнинг аҳамиятини чуқурроқ англаб етиши мумкин, деган қарорга келинди, - деди у.
Ермуханбет Қуандиқ 1986 йил декабрь митингида қатнашгани учун судланган 99 кишидан бири эди. У 5 йилга озодликдан маҳрум қилинди, лекин кейинчалик жазо муддати 2 йилга қисқартирилди ва 1989 йил февраль ойида Қарағандидаги "Карлаг" меҳнат лагеридан муддатидан олдин озод қилинди. 1991 йилда Президент фармони билан декабрь воқеалари иштирокчилари билан бирга оқланган.
Декабрь воқеаларида қатнашган шоир Болат Шараҳимбай ўша мудҳиш кунларни қалбида оғриқ билан эслайди. Унинг сўзларига кўра, “Декабрь” Қозоғистон учун шунчаки тарихий воқеа эмас, у жасорат, кураш, мустақилликка интилиш рамзидир.
– Декабрь – ҳар биримиз, бутун мамлакатимиз учун оғир ва оғриқли мавзу сифатида хотирамизда сақланиб қоладиган мавзу, - дейди у.
Бугун Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев мамлакат аҳолисини Мустақиллик куни билан табриклади.
