“Рекордлар фабрикаси” деб ном олган машҳур Медеу қандай қурилган
ALMATY. Kazinform – Kazinform агентлиги ўзининг 105 йиллик юбилейи муносабати билан шахсий архивидан Медеу муз майдонининг ноёб суратларини эълон қилди.
Алматининг рамзига айланган мазкур машҳур иншоот қандай қурилгани ҳақида агентлик мухбирига Ш. Уалиханов номидаги Тарих ва этнология институтининг Қозоғистон тарихи бўлими раҳбари Константин Черепанов сўзлаб берди.
Медеу номи қаердан келган?
Ҳар бир алматиликка таниш “Медеу” номи илгари Жетису губерниясига қарашли “Верный” уезининг Кичик Алматига қарашли 3-қишлоқ бошлиғи – Медеу Пусирманули шарафига берилган.
Тарихчи Константин Черепановга кўра, Медеу Пусирманули подшоҳлик даврида ҳам, кейинчалик совет тузумида ҳам халқ орасида ҳурмат қозонган шахс бўлган. У таълим соҳасини ривожлантириш, шаҳарни кўкаламзорлаштиришга улкан ҳисса қўшган. Шунингдек, болаларнинг ўпка касалликларини даволаш учун махсус “Ўрмон мактабини” ташкил этган. Унинг юртдошлари учун қилган хизматлари инобатга олиниб, Кичик Алмати дарёсининг водийси Медеу деб аталган.
“Бу ҳудуд шаҳар аҳолисининг севимли дам олиш жойи эди. Ёзги иссиқда одамлар бу ерга дам олиш, тоғ ҳавосини ҳис қилиш, табиат гўзаллигидан баҳраманд бўлиш учун келишарди. Илгариги даврда ҳам шундай бўлган, ҳозир ҳам бу анъана давом этмоқда”, – дейди Константин Черепанов.
Муз майдони қурилиши
Тарихчининг айтишича, 1940 йиллар охиригача Медеу водийсида ҳеч қандай иншоот бўлмаган. Илк қурилиш ишлари урушдан кейин, 1949 йили бошланган.
“1951 йилда биринчи муз майдони пайдо бўлди. Албатта, у бугунги Медеуга умуман ўхшамасди. Фақат қишдагина муз ётқизилар, трибуналар бўлмасди, оддий ўриндиқларгина бор эди. Шунга қарамай, 1951 йилдан бошлаб бу ерда республика ва иттифоқ даражасидаги мусобақалар ўтказила бошланди. Ҳатто жаҳон рекордлари қайд этила бошлади”, – дейди Черепанов.
Медеу муз майдони қозоғистонлик чанғичиларни халқаро ареналарга олиб чиқишда муҳим рол ўйнаган. 1958 йилда Юрий Малишев Совет Иттифоқи Олимпиада терма жамоасига қабул қилинган ва АҚШнинг Скво-Вэлли шаҳридаги Қишки ўйинларда қатнашган.
1955 йилдан бошлаб бу иншоот халқаро мусобақалар ўтказиладиган марказга айланган. Германия, Польша, Руминия, Венгрия, Чехословакия каби мамлакат жамоалари Қозоқ ССР Вазирлар Кенгаши соврини учун Алматига келишар эди.
1963 йилдаги сел
1963 йил 7 июль куни Қозоқ ССР Вазирлар Кенгаши раиси Динмухамед Қонаев ва СССР Вазирлар Кенгаши раисининг ўринбосари Алексей Косыгин Есик кўли атрофига сафар давомида сел ҳодисаси юз берди.
Қуёш таъсирида эриган қор, тош ва лай аралашмаси тоғдан пастга оқиб тушиб, лагер ва дам олиш масканларини босиб кетди. Воқеа Алматидан атиги 40 км узоқликда содир бўлган ва бир неча инсон ҳаётига зомин бўлган.
“Қонаев ўз хотираларида ушбу кунни “Косигин билан ўлим оғзидан омон қолган кун” сифатида эслаб ўтади. Қизиғи, улар хавфни олдиндан ҳис қилиб, ўз вақтида машинани ҳаракатга келтириб, водийдан чиқиб кетишга улгуришган. Бу воқеадан кейин Қонаев Алматини табиий офатлардан ҳимоя қилиш масаласига алоҳида эътибор қарата бошлаган”, – дейди тарихчи.
Шу йилнинг августида Қозоқ ССР Вазирлар Кенгаши “Алмати шаҳрини сел офатларидан ҳимоя қилиш чоралари” ҳақида қарор қабул қилган.
“Бу қарорнинг тезда қабул қилиниши, эҳтимол, Косигиннинг офатни ўз кўзи билан кўргани билан боғлиқ бўлган. У Қонаевни аввалдан таниган ва уруш йилларидан бери таниш бўлган”, – дея таъкидлайди Черепанов.
Тўғанинг қурилиши ва янги Медеу
1964 йил 25 январь куни махсус режа тасдиқланди. Қозоқ ССР Вазирлар Кенгаши раисининг ўринбосари Қайим Симақов бошчилигидаги комиссия Кичик Алмати водийсида сунъий тўғон қуришни таклиф этди.
1966 йил октябрда тўғон қурилиши учун илк сунъий портлаш амалга оширилди. Иккинчи портлаш 1967 йил апрелида бўлиб ўтди. Шу даврда янги Медеу муз майдонининг қурилиши ҳам бошланган. Бу қарор СССР Вазирлар Кенгаши Президиуми томонидан қабул қилинган эди.
Медеу умумиттифоқ комсомол қурилишига айланди ва бу ерга минглаб ёш мутахассислар келишди. Қурилишда ҳарбий қисмлар ва етакчи лойиҳа-қурилиш ташкилотлари иштирок этди.
Лойиҳанинг умумий қиймати ўша давр учун катта сумма – тахминан 8,5 миллион рубль бўлган, шундан 3 миллион рубль Қозоқ ССР бюджетидан ажратилган.
“Қонаев ўзининг дипломатик маҳоратини ишга солиб, қурилишни иттифоқ даражасига чиқара олди. Қурилиш ҳақидаги қарор, албатта, Москвада қабул қилинган”, – дейди тарихчи Константин Черепанов.
Янги иншоот 1972 йил декабрида очилган.
“Рекордлар фабрикаси”
Медеу муз майдони денгиз сатҳидан 1691 метр баландликда жойлашган – бундай баланд жойда жойлашган спорт иншоотлари дунёда жуда кам.
Объект нафақат ўзининг жойлашуви, балки муҳандислик ечимлари билан ҳам ноёбдир. Муз тозаланган сувдан тайёрланади, бу конькида учишни осонлаштиради ва тезликни оширади.
Майдон асосига темир-бетон қуйилган бўлиб, унинг ичида 170 километр узунликдаги қувурлар ётқизилган. Ушбу қувурлар орқали музлатувчи модда айланиб, 8 ой давомида муз қопламасини сақлаб туриш имконини беради.
Спортчилар учун баланд тоғли иқлим катта афзаллик беради – улар кам чарчайди, баъзи ҳолларда шамол спортчиларнинг тезлик олишига ёрдам беради.
“Болалигимда барча учиш ва чанғи мусобақалари айнан шу ерда ўтарди. “Сизларни Медеу муз майдони кутиб олади!” деган ибора сифат ва нуфуз рамзи эди”, – деб эслайди Черепанов.
Шу сабабли ҳам Медеу халқ орасида “рекордлар фабрикаси” деб ном олган. Бу ерда республика, иттифоқ ва жаҳон даражасида 120 дан ортиқ рекорд қайд этилган.
1973 йил 16 август куни Алматига СССР Коммунистик партияси Марказий қўмитасининг Бош котиби келди. Қонаев уни янгидан қурилган тўғонга олиб борди. Кейин улар Медеуга ҳам ташриф буюришди.
1973 йилдаги сел
Муз майдон ва тўғон бир вақтнинг ўзида, ягона мажмуа сифатида лойиҳалаштирилган. Ҳозирда ҳам улар бир бутун муҳандислик тизими ҳисобланади.
“Алматиликларнинг севимли жойи бўлган 842 поғонали зинапоя айнан шу тўғонга олиб боради. Бу иншоот фақат Медеуни эмас, балки бутун шаҳарни сел офатидан ҳимоя қилади. Амалиёт кўрсатдики, тўғоннинг ўз вақтида қурилиши жуда тўғри қарор бўлган. 1973 йил 15 июль куни яна бир йирик сел содир бўлди. Водийнинг катта қисми лой, тош ва ёғоч парчалари билан тўлди. Бироқ тўғон селга бардош бера олди”, – дейди Черепанов.
Афсуски, сел оқибатида “Горельник” дам олиш базасида ўнлаб сайёҳ ҳалок бўлди, аммо шаҳарнинг ўзи омон қолди.
“Тўғон қурилиши стратегик жиҳатдан тўғри қарор бўлган. Қонаевнинг ўзи тоғ-кон муҳандиси бўлган. «Алматигипрогор» ва «Дорпроект» институтлари мутахассислари ўз ишларини юксак даражада бажаришди. Кейинроқ тўғон янада мустаҳкамланди”, – дейди тарихчи.
Хулоса
Шу тариқа, Кичик Алмати водийсидаги селдан ҳимоя тўғони ва Медеу муз майдони – шаҳарни табиий офатлардан муҳофаза қила оладиган ва фуқароларнинг севимли дам олиш жойига айланган, ноёб спорт-гидротехник мажмуани ташкил этади.
“Бир қарашда, ҳаммага маълум “Медеу” муз майдони гўёки чиройли ва катта аҳамиятга эга жойдек туюлади. Бироқ унинг ортида сел хатаридан ҳимоя қилувчи тўғонлар бор. Ана шу тўғонлар – асрларга хизмат қиладиган муҳандислик мўъжизаларидир. Улар ярим асрдан бери ўз вазифасини мукаммал бажариб келмоқда”, – дея сўзини якунлайди Константин Черепанов.
