Рақамли ер харитаси: Қозоғистон аграр секторда ўйин қоидаларини қандай ўзгартирмоқда
Жорий йилда қишлоқ хўжалигига рекорд даражадаги триллион тенге ажратилди. Лекин асосий муаммо маблағ тақчиллигида эмас, аксинча, уларнинг даромадлилиги пастлигида, деди Президент ўз Мурожаатномасида. Kazinform мухбири соҳа олдида турган муаммолар ва Қишлоқ хўжалиги вазирлиги уларни қандай ҳал қилишни режалаштираётгани билан танишди.
Президентнинг бу йилги Мурожаатномаси бутун қишлоқ хўжалиги соҳаси учун ҳам аҳамиятли, ҳам огоҳликка чақириш бўлди. Бу, айниқса, мисли кўрилмаган рақамлар фонида: жорий йилда қишлоқ хўжалигини қўллаб-қувватлаш учун бир триллион тенге ажратилди.
Қозоғистон тарихида бундай маблағ ажратилиши бўлмаган. Аммо масаланинг қўйилиши муваффақиятни фақат субсидиялар билан ўлчашни тўхтатиш вақти келганлигини кўрсатади. Маблағлар шунчаки ҳисоботларда йўқолиб қолмаслиги, балки бутун кенгаш натижаларини тақдим этиши керак.
Самарадорлик сари биринчи қадам эса мамлакат стратегик ресурсини бошқаришнинг ҳалол ва шаффоф қоидаларидир.
Ер ишлаганларга қайтарилади
— Ер, шубҳасиз, мамлакат равнақи ва барча фуқаролар фаровонлиги йўлида ишлаши керак бўлган стратегик ресурсдир, — деди Қасим-Жомарт Тоқаев ўз Мурожаатномасида.
Кейинги йилларда ер масаласи фермерлар учун тўсиқ бўлмоқда. Кенг кўламли текширув натижасида миллионлаб гектар майдонлар ўз мақсадига мувофиқ фойдаланилмаётгани ёки қонунга зид равишда ажратилгани аниқланди.
Ҳар бир “фойдаланилмаган” гектар эса нафақат йўқотилган ишлаб чиқариш ва солиқларни, балки йўқолган яйловларни ҳам ифодалайди. Жамғармани жалб қилиш яйловлар танқислиги ва яйловларга кириш бўйича маҳаллий низоларга тўғридан-тўғри жавобдир.
2022 йилдан буён давлат 13,7 миллион гектар қишлоқ хўжалиги ерларини ўзлаштиришга муваффақ бўлди. Бироқ, ҳозиргача фақат 6,2 миллиони қайта тақсимланган. Қишлоқ хўжалиги вазирлиги иш осон эмаслигини тан олади, аммо вазият ўзгармоқда.
Умуман олганда, қайтарилган 13,7 миллион гектардан 7,5 миллион гектар яна қайта тақсимланиши керак. Ерларни тақсимлашда маҳаллий аҳолининг яйловларга бўлган эҳтиёжи устувор бўлиб, қолган ерлар фақат қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан шуғулланмоқчи бўлганларга ажратилади, деб хабар берди Қишлоқ хўжалиги вазирлиги.
Вазирлик аллақачон ер сиёсатини рақамли қайта ишга туширишни бошлаган. Кодексга ер ажратиш бўйича барча тендерларни тўлиқ электрон форматга ўтказишни назарда тутувчи ўзгартиришлар тайёрланди. Бу ер комиссиялари йиғилишларини, қўлда ажратиш ва кўп босқичли тасдиқлашни тугатишни англатади.
— Тендер ўтказиш муддатлари деярли ярмига қисқартирилади. Ғолиб давлат маълумотлар базалари билан интеграциялашган мезонлар бўйича автоматлаштирилган тизим орқали аниқланади. Бу шаффофликни таъминлайди ва коррупция хавфини бартараф этади, — дейилади вазирлик хабарида.
Яна бир муҳим қадам – мамлакатнинг рақамли ер харитасини яратиш. 197,9 миллион гектардан ортиқ майдон ёки ҳудуднинг 80,6 фоизи аллақачон рақамлаштирилган. 2025 йил охиригача харита 100% ерни қамраб олиши керак. Бу шунчаки назорат воситаси эмас, балки қишлоқ хўжалиги соҳасини самарали бошқариш учун асосдир.
Фермерлар учун бу участканинг ҳолати, тарихи, чекловлари ва фойдаланиш имконияти онлайн кўринишини англатади; аҳоли учун бу ер қаерда унумдор ва қаерда бўш турганини назорат қилишни англатади; инвесторлар учун эса бу хатарларни тезкор баҳолашни англатади.
Рақамлаштириш ва фан: маълумотлардан ҳосилгача
Ҳалол маълумотларсиз ҳалол қарорлар бўлмайди. “Қоғозда” экин майдонлари, оширилган прогнозлар ва “ўртача” ҳосилдорлик – буларнинг барчаси бюджетга ҳам, фермерларга ҳам қимматга тушди.
Шу сабабли, сунъий йўлдош мониторинги ва АI нафақат сўзлар, балки бошқарув воситасидир. Дарҳол аниқ бўладики, аслида нима экилган, қачон далага чиқиш яхшироқ, қаерда кам ўғит бериш бор ва қаерда касалликлар бор.
Бу мақсадли субсидиялар ва ички хўжалик интизоми учун асосдир: битта планшет - "жонли" расмда юзлаб гектар тасвири. Президент рақамли технологияларга алоҳида урғу бергани бежиз эмас.
— Ҳозир асосий эътибор агрохаблар ва логистика марказларини ривожлантириш, шунингдек, хорижий инвесторлар билан стратегик ҳамкорлик алоқаларини ўрнатишга қаратилиши керак. Бироқ бунга эришиш учун тадбиркорлар бугунги тенденциялардан хабардор бўлиши, энг янги технологиялар, жумладан, сунъий интеллектдан фойдаланиши керак, - деди Давлат раҳбари ўз Мурожаатномасида.
Д.Серикбаев номидаги Шарқий Қозоғистон техника университети тажрибаси шуни кўрсатадики, рақамлаштириш аниқ натижалар бериши мумкин.
Университет олимлари бир неча йиллардан буён “ақлли” қишлоқ хўжалиги учун геоахборот ёрдамини ишлаб чиқиш устида ишламоқда.
Лойиҳа сунъий йўлдошлар ва дронлардан олинган маълумотларни, тупроқ ва иқлим таҳлили ҳамда ҳосилни прогнозлаш учун математик моделларни бирлаштиради. Натижада “Фермер планшети” мобил иловаси пайдо бўлди.
— Биз агрономларга реал вақт режимида барча тавсияларни, жумладан қайси алмашлаб экишни танлаш, касаллик хавфи қаерда ва қандай агрокимёвий чоралар кўриш зарурлигини кўриш имконини берувчи модул яратдик, — деб тушунтиради ишлаб чиқувчилар.
Олимлар олдинга боришди. Улар фуллереноллар деб аталадиган углеродли нанопрепаратларни ўрганишди. Синовлар шуни кўрсатдики, баҳорги арпа ҳосилдорлиги охир-оқибат 25-30% га ошган ва уруғлар касалликларга чидамлироқ бўлган.
— Бу далалар учун мавжуд ерларни излашдан қочиш ва экин майдонларини кенгайтирмасдан самарадорликни ошириш учун имкониятдир, — деб таъкидлайди университетдагилар.
Энди университет серверларида катта ҳажмдаги маълумотлар сақланади ва машинани ўрганиш алгоритмлари муайян соҳалар учун ечимлар ишлаб чиқаради. Бу энди тажриба эмас. Бу борадаги ишлар вилоят фермерлари билан ҳамкорликда олиб борилаётгани технология самарадорлигини тасдиқламоқда.
Лойиҳанинг давлат реестрлари ва “Рақамли Қозоғистон” платформаси билан боғлангани ҳам муҳим. Бу шуни англатадики, тадқиқот натижалари жавонда қолмайди, балки ҳозирда фермер хўжаликларида қўлланилиши мумкин.
Мойли ўсимликлар: миллиард долларлик экспорт учун имконият
Шунга қарамай, рақамлаштириш ва янги технологиялар бу ечимнинг фақат бир қисмидир. Иқтисодиётни чинакам ўзгартириш учун Қозоғистонга экспорт драйверлари керак. Бунда эса мойли ўсимликлар алоҳида рол ўйнаши мумкин.
Бу ҳақда Шарқий Қозоғистондаги мойли экинлар экспериментал фермер хўжалиги бош директори, йигирма йилдан ортиқ тажрибага эга Фарид Абитаев тўла ишонч билан гапиради.
Унинг фермаси ўғитлар ва техникага Европа ёндашувлари билан бир қаторда минимал ва ишловсиз технологияларни биринчилардан бўлиб жорий қилди. Ҳосилдорлик республикадаги ўртача кўрсаткичдан сезиларли даражада юқори бўлиб, айрим экинлар учун гектарига 80 центнерга етиб, рекорд қайд этди. Бу ерда эса мойли ўсимликлар устувор ҳисобланади.
— Атрофимизда ўсимлик ёғлари етишмайди. Марказий Осиё, Эрон, Хитой. Уларнинг талаби тахминан 27 миллион тоннани ташкил қилади. Кунгабоқар уруғига айлантирилса, бу тахминан 100 миллион тонна уруғдир. Қозоғистонда 1,7-1,8 миллион гектар майдонда экин етиштирилади, жорий мавсумда бу атиги 2,2 миллион тоннани ташкил этади. Бу шуни англатадики, бозор биз ишлаб чиқарганимиздан ўнлаб марта кўпроқ нарсани ўзлаштиришга тайёр. Бу бизнинг кучимиз - хомашё эмас, балки қайта ишланган маҳсулотларни сотиш. Бундан ташқари, биз, масалан, Россиядан логистик устунликка эгамиз ва улар бизнинг ўсимлик ёғларимизни сотиб олишади, бу эса ҳамма учун муваффақиятдир, - дейди Фарид Абитаев.
Шунингдек, у халқаро бир мисол келтиради. Россия озиқ-овқат экспортидан йилига қарийб 60 миллиард доллар даромад олади. Қозоғистон эса 2024 йилда ўсимликчиликдан атиги 1,8 миллиард доллар даромад олган.
— Агар тўғри стратегия ишлаб чиқсак, мамлакатимиз 10 йил ичида экспорт ҳажмини 3-5 баробар ошириши мумкин. Бу ноёб имконият, чунки янги заводларни ишга тушириш ўнлаб йиллар давом этадиган оғир саноатдан фарқли ўлароқ, қишлоқ хўжалиги анча тезроқ даромад келтириши ва миллиардлаб фойда келтириши мумкин. 2023-2024 йиллар мавсумида кунгабоқар уруғидан қайта ишланган маҳсулотлар ҳисобидан 560 миллион доллар валюта тушуми тушди. 2024-2025 йилги мавсумда биз тахминан 700 миллион доллар кутмоқдамиз. Келгуси мавсумда биз битта ҳосилдан миллиард долларга яқинлашишимиз мумкин. Бу шунчаки назария эмас, бу атрофимиздаги логистика, қайта ишлаш ва талабнинг функцияси. Тўғри стратегия билан битта ҳосил қишлоқ хўжалиги ялпи ички маҳсулотимизни икки ёки ҳатто уч баравар ошириши мумкин, — дея хулоса қилади у.
Айни пайтда, дейди у, асосий муаммо инфратузилмадир. Қуритиш иншоотлари, омборхоналар ва хўжаликларда қайта ишлаш йўқлиги сабабли фермерлар даромадларининг 30% гача йўқотмоқда. АҚШ ёки Канадада фермерлар ўз донларини жойида сақлайдилар ва уни жаҳон нархларида сотадилар.
Бу ерда биз уни сотувчиларга арзон нархда сотишга мажбурмиз, чунки бизда сақлаш жойлари йўқ. Бу маҳсулот сифатига таъсир қилади. Бу муаммони ҳал қилмагунимизча, глобал рақобат ҳақида гапириш қийин.
Чорвачилик: адолатли бозор қоидалари ва ЕОИИ муаммолари
Аммо фермерлар тенг шароитсиз қолса, энг даромадли экинлар ҳам иқтисодиётни ўзгартира олмайди. Уларнинг ҳеч бири етказиб бериш босқичида ҳам маҳсулоти қўшни мамлакатларникидан паст бўлса, рақобатбардошлигича қолмайди.
— Бизнинг тадбиркорларимиз ЕОИИга аъзо бошқа мамлакатлардаги тадбиркорлик субъектларига нисбатан зарурий қўллаб-қувватланмаяпти ва ҳатто ўз бозорини ҳам беришга мажбур бўлмоқда, — деди Президент.
Бу, айниқса, сут саноати учун тўғри келади. Маҳаллий ишлаб чиқарувчилар кучли босимга дуч келишмоқда. Россия ва Беларусь маҳсулотлари, жумладан, Қозоғистон дўконларига етказиб бериш субсидияланади. Барча харажатларни деҳқонларимиз ўзлари кўтаради.
— Бу қозоғистонлик ишлаб чиқарувчиларни тубдан ноқулай аҳволга солиб қўяди. Бунга мутлақо йўл қўймаслик керак. Пировардида заводларимиз бутун дунёда сифатсиз маҳсулот саналадиган қуруқ сутдан фойдаланишга мажбур. У таркибида антибиотиклар ва бошқа қўшимчалар бўлган сутдан тайёрланади, янги қайта ишлашга яроқсиз. Айни пайтда Россия ва Белорусь бозорни ўз маҳсулотлари билан тўлдириб, давлатдан саховатли кўмак олмоқда, — дейди Абитаев мисол келтириб.
Гўшт етиштириш яна бир устувор йўналишга айланмоқда. Президент ўз Мурожаатномасида нафақат ички бозорни тўлдириш, балки экспорт салоҳиятини ҳам мустаҳкамлаш зарурлигини таъкидлади.
Бу қайта ишлаш, совутиш қуввати ва маҳсулотни стандартлаштиришга сармоя киритиш, шу билан бирга ЕОИИ доирасида адолатли савдо шароитларига эришиш демакдир.
Бугунги кунда Қозоғистон гўштнинг рақобатбардош нархини сақлаб турибди — ҳатто унинг даромади паст қўшнилари ҳам уни катта миқдорда сотиб олишлари ажабланарли эмас.
Бироқ, ички бозор хомашё тақчиллиги ва юқори ишлаб чиқариш таннархига дуч келмоқда. Шундай экан, хомашёни эмас, тайёр маҳсулотни экспорт қилиш асосий вазифадир.
— Ҳозирда Қозоғистон ва хорижий инвесторлар иштирокида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини илғор қайта ишлаш бўйича қатор йирик лойиҳалар амалга оширилмоқда. Жами сармоя ҳажми икки миллиард доллардан ошади. Уч мингдан ортиқ иш ўрни яратилади. Маҳсулотлар турли мамлакатларга экспорт қилинади. Бундай лойиҳаларни кенгайтириш керак. Ҳар бир ҳудудда унинг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда, ишлаб чиқарувчидан тўғридан-тўғри етказиб бериш тармоғини йўлга қўйиш муҳим, — деди Давлат раҳбари.
Ғоя “қопларда тонналаб” эмас, тайёр маҳсулотлар — ёғ, ун, ем, колбаса ва ярим тайёр маҳсулотларни сотишдан иборат.
Кейин маржа ва иш ўринлари бизнинг хомашёни харидорларда эмас, балки ҳудудда қолади. Мурожаатномадан яна бир хабар импортга қарамликнинг танқид қилинишидир.
Озиқ-овқат хавфсизлиги: статистик маълумотларда эмас, балки одамлар ҳаётида
Бугунги кунда Қозоғистондаги деярли ҳар бир оила озиқ-овқат нархининг ошишини бошдан кечирмоқда. Бу — нафақат инфляция, балки импортнинг юқори улуши билан ҳам боғлиқ. Президент ўз Мурожаатномасида буни “шармандали ҳолат” деб атади ва хорижга таъминотга қарамликни минимал даражага тушириш бўйича топшириқ берди.
Бу дўконлардаги нарх белгиларидан кўра анча кенгроқ масалаларга тегишли. Мамлакат ўзини озиқ-овқат билан таъминласа, у ҳар қандай ташқи таъсирларга нисбатан заиф бўлиб қолади. Айнан шунинг учун бу йил озиқ-овқат муаммоси стратегик масалага айланди.
Президент ўз Мурожаатномасида “Гап ажратилаётган маблағ миқдорида эмас, улардан самарали фойдаланишда” деган устувор вазифани белгилаб берди.
Самарадорлик юқори сифатли ва ҳамёнбоп маҳсулотлар дўконлар пештахталарида доимо бўлишини, Қозоғистоннинг жаҳон қишлоқ хўжалиги бозорида кучли ўйинчига айланишини таъминлашнинг калитидир.
— Озиқ-овқат хавфсизлиги - бу шунчаки дала ва трактор масаласи эмас. Бу — бутун иқтисодиёт. Озиқ-овқат арзон бўлса, одамларда ривожланиш учун маблағ бўлади. Шунда қурилиш жонланади, кичик бизнес ривожланади, хизматларга талаб ортади. Қишлоқ хўжалиги мультипликатор бўлиб, бутун иқтисодиётни ҳаракатга келтиради, - дейди Фарид Абитаев.
Натижа: триллион тенгедан илғор қишлоқ хўжалиги иқтисодиётига
Президентнинг мурожаати соҳага қийинчилик туғдирди: пул энди ҳисоботларда қолмаслиги, балки натижа бериши керак.
Ер – меҳнат, қайта ишлаш – қўшимча қиймат, чорвачилик – ички талабни қондириш ва экспорт қилиш, рақамлаштириш ва илм-фан – ҳосилдорлик ва тежамкорлик ошганини кўрсатмоқда.
Янги ҳужжатда чуқур қайта ишлаш лойиҳаларини кенгайтириш, вертикал интеграциялашган агрокорхоналарни яратиш ва рақамли технологияларни жорий этиш каби улкан, аммо реал мақсадлар белгилаб берилди.
Буларнинг барчаси Қозоғистоннинг хомашё базаси сифатидаги ролини тўхтатиб, нафақат ғалла, балки юқори қўшимча қийматга эга рақобатбардош маҳсулотларни ҳам экспорт қила бошлашига олиб келиши керак.
Агар стратегия амалга оширилса, келгуси ўн йилликнинг ўрталарида Қозоғистон Евроосиёдаги асосий қишлоқ хўжалиги экспортчиларидан бирига айланиши мумкин.
