Президент фармойиши: ялпи ички маҳсулот ошяптими
Сентябр ойи бошида Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев Қозоғистон халқига навбатдаги Мурожаатномасини эълон қилади. Сир эмаски, мамлакат сиёсати, иқтисодиёти, ижтимоий ҳаётидаги ўзгаришлар, янгиланишлар кўпинча Мурожаатномада белгиланган мажбуриятлардан келиб чиқади. Шу ўринда Kazinform мухбири салкам бир йил аввал, 2023 йил 1 сентябрда эълон қилинган Мурожаатномани кўздан кечирди ва ундаги вазифалар қандай бажарилаётганини таҳлил қилди.
Мурожаатномадаги битта йўналиш
Албатта, ҳар йилги Мурожаатнома бир мавзу билан чегараланиб қолмайди, унинг қамрови кенгдир. Шунинг учун биз асосий йўналишларга эътибор қаратамиз. Биламизки, ўтган йилги Мурожаатнома асосан иқтисодиётни ривожлантиришга қаратилган эди. Улар орасида энг муҳими ялпи ички маҳсулотдир. Аввало, Қозоғистон Президенти бунга эътибор қаратганини унутманг.
- 2022 йилда Қозоғистон ялпи ички маҳсулоти 104 триллион тенгени ташкил қилди. Мамлакатимизга 28 миллиард доллар тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб этилди. Бу рекорд кўрсаткичдир. Ташқи савдо айланмаси 136 миллиард долларни ташкил этди. Унинг 84 миллиарди экспортга тўғри келади. Ташқи фондимиз 100 миллиард долларга етди.
Бундай муҳим даврда мамлакатда катта иқтисодий ютуқ қилиш учун тўлиқ имкониятлар мавжуд. Бунинг учун босқичма-босқич янги иқтисодий моделга ўтишимиз керак. Асосий мақсад қоғозда юксак марраларни қўлга киритиш эмас, балки ҳақиқатда халқнинг ҳаёт сифатини оширишдир, – деди Давлат раҳбари.
Бутун дунёда халқларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳолатини ялпи ички маҳсулот орқали баҳолаш тажрибаси шаклланган. Келинг, вазият қандай эканлигини билиш учун мавзуни таҳлил қилайлик.
Ҳукумат миллий ички маҳсулотга эътибор бердими?
Агар Қозоғистон Республикаси Миллий статистика бюроси маълумотларига эътибор қаратадиган бўлсак, кейинги 3 йилда мамлакат ялпи ички маҳсулоти изчил яхши ўсиш суръатларини кўрсатганини кўришимиз мумкин. Масалан, 2021 йилда - 83,9 триллион тенге, 2022 йилда - 103,7 триллион тенге, 2023 йилда - 120,5 триллион тенге.
Иқтисодий сиёсат институти директори Қайирбек Аристанбековнинг айтишича, ялпи ички маҳсулотда сезиларли ўсиш кузатилмоқда, аммо қуйидаги кўрсаткичларни ҳам унутмаслик керак.
– Ялпи ички маҳсулот ҳар қандай давлатнинг иқтисодий фаровонлиги кўрсаткичидир. Бироқ, бунга қўшадиган яна бир кўрсаткич бор, бу миллий ички маҳсулот ёки ялпи миллий маҳсулотдир. Масалан, бизнинг ҳисоб-китобларга кўра, ялпи ички маҳсулот миллий ички маҳсулот билан бирга 100 фоиз бўлса, 50-60 фоиз ичида бўлади. Фарқи шундаки, ялпи ички маҳсулот деганда мамлакатдаги барча корхоналарнинг хорижликлар иштирокидаги ишлаб чиқариши тушунилади. Миллий ички маҳсулотда эса фақат миллий компаниялар томонидан ишлаб чиқарилган ҳажм белгиланади. Бу миллий ички маҳсулот бевосита халқ фаровонлигига таъсир қилади. Шу боис Ҳукуматга нафақат ялпи ички маҳсулотни, балки миллий ички маҳсулотни ҳам кўпайтиришни таъминлайдиган стратегия керакдек кўринади, - дейди иқтисодчи.
Мутахассиснинг фикрича, ялпи ички маҳсулотни ҳисоблашнинг кўплаб турлари мавжуд: истеъмол, ишлаб чиқариш ва молиявий операциялар. Энди у анъанавий усул сифатида ишлаб чиқариш билан ҳисобланади. Шу ўринда мамлакат ялпи ички маҳсулоти таркибига эътибор қаратишимиз мумкин. Ҳаммасини 100 фоиз деб ҳисобласак, улуш бўйича хизматлар ишлаб чиқариш биринчи ўринни эгаллайди – 56,4 фоиз. Ундан кейинги ўринларда саноат (26,5 фоиз), соф солиқлар (7,3 фоиз), қурилиш (5,5 фоиз), қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги (4,3 фоиз) туради.
Саноат бўйича кўриб чиқилиши керак бўлган масалалар мавжуд
Қайирбек Аристанбековнинг айтишича, ялпи ички маҳсулотни ҳисоблашда энг муҳим кўрсаткич ташқи савдо балансидир. Бу ерда тақчиллик эмас, аксинча, ортиқча бўлса, у ялпи ички маҳсулот бўйича ҳисобланади. Агар етишмовчилик бўлса, у олиб ташланади. Яъни, иқтисодиётнинг асосий мақсади ташқи савдодаги профицитни сақлаб қолишдир.
- Қозоғистон нефть ва газ соҳасида ташқи савдода профицит яратишга муваффақ бўлди. Бироқ, хизмат кўрсатиш соҳасида тақчиллик бор, биз ҳар йили тахминан 3-5 миллиард доллар йўқотамиз. Бу миқдор ялпи ички маҳсулотдан чегириб ташланади. Яна бир йўналиш - даромад баланси. Бу борада ютқазиш ҳолатлари ҳам учраб турибди, кейинги пайтларда ҳар йили 24-25 миллиард доллар даромад хорижга кетмоқда, - дейди эксперт.
Ўтган йили мамлакат ташқи савдоси 139,8 миллиард долларга етиб, 2022 йилдаги рекордни (136 миллиард доллар) ортда қолдирди. Экспорт 78,6 млрд долларни (2022 йилда - 84 миллиард доллар) ташкил этди. Яъни, у икки йил кетма-кет бир хил мувозанатни сақлай олганидан далолат беради. Умуман олганда, кўпчилик аҳоли жон бошига ҳисобланган ялпи ички маҳсулот миқдори билан таниш. Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, 2023 йилда бу кўрсаткич 13,2 минг доллар чегарасида эди. Иқтисодий сиёсат институти директорининг сўзларига кўра, аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотнинг иккита кўрсаткичи мавжуд бўлиб, улар турли вазиятларни белгилайди.
– Дарҳақиқат, аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи жуда муҳим саналади. У икки турга бўлинади. Биринчиси, валюта курси. Иккинчиси, миллий валютанинг харид қобилиятидан келиб чиққан ҳолда ҳисоб-китоб. Масалан, энг зарур ҳисобланган нон, сут ва тузнинг нархи АҚШ, Ўзбекистон ва Қозоғистонда ҳар хил бўлади. Миллий валютанинг харид қобилияти ҳар бир мамлакатда ўхшаш товарларнинг нархига қараб ҳисобга олинади. Сўнгги маълумотларга кўра, Қозоғистоннинг аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулоти валюта курси бўйича 12-13 минг долларни ташкил қилади. Миллий валютанинг харид қобилияти 28-29 минг долларни ташкил қилади, - деди Қайирбек Аристанбеков.
Дарвоқе, ҳар бир мамлакат фуқаросининг моддий аҳволи халқ фаровонлигини белгилашда ўзига хос рол ўйнайди. Асосийси, хўжалик бошқаруви бўлимлари олиб бораётган сиёсат оптимал бўлиши керак.
— Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот ҳажми бўйича Марказий Осиё давлатлари орасида етакчи эканлигимиз ҳақиқат. Бироқ, "халқ фаровонлиги бу кўрсаткичга лойиқми?" деган савол бор. Чунки аксарият давлатлар етарлича кредит ва қарзга эга. Шунинг учун муаммо Ҳукумат ва Миллий банкнинг иқтисодий сиёсати билан бевосита боғлиқ. Масалан, инфляцияни жиловлашда бизда кўплаб камчиликлар ва қоқилишлар бўлди. Ҳукумат шуни ҳисобга олиши керакки, нархлар ошгани сайин халқнинг турмуш даражаси ҳам шунга мос равишда пасаяди, - дея хулоса қилди эксперт.
Хулоса қилиб айтганда, Президентнинг ялпи ички маҳсулотни икки баравар оширишга қаратилган топшириғи пухта бажарилаётгандек кўринади. Келгуси Мурожаатномада бу мавзу яна тилга олиниши мумкин. Ҳукумат ўз ишини иқтисодий шароитга мос келадиган тарзда амалга ошириши даркор.
