Перудаги давлат тўнтариши: сиёсий инқирознинг сабаби ва унинг келажак истиқболлари
Республикада 7 декабр куни бошланган норозилик намойишлари яна кучайиб, ҳалок бўлган фуқаролар сони ортиб бормоқда. Сўнгги маълумотларга кўра, 49 киши ҳалок бўлган. Давлат тўнтаришига уринган собиқ президент Педро Кастильо ҳибсга олинганидан кейин мамлакатдаги вазият янада оғирлашди. Унинг тарафдорлари мамлакатнинг янги раҳбари Дина Болуартенинг истеъфосини ва муддатидан олдин сайловлар ўтказилишини талаб қилмоқда. Kazinform экспертининг материалида Перудаги ҳозирги вазият ҳақида.
Перуда сиёсий беқарорлик кучаймоқда
Перу Жанубий Америкада Бразилия ва Аргентинадан кейин учинчи йирик давлатдир. У Эквадор, Колумбия, Бразилия, Боливия ва Чили билан чегарадош. Унинг аҳолиси 32 миллиондан ошади. Пойтахти - Лима шаҳри. Перу дунёдаги иккинчи йирик мис ишлаб чиқарувчи бўлса-да, унинг 32 миллион аҳолисининг аксарияти камбағал. Бироқ кейинги йилларда молиявий аҳвол барқарорлашди ва иқтисодиёт сезиларли даражада ривожланмоқда. Ўтган йили Перу Жанубий Америка ва Кариб ҳавзасидаги энг барқарор иқтисодиётлар рейтингида биринчи ўринни эгаллаб, Чилини биринчи ўриндан сиқиб чиқарди. Бироқ, Перу иқтисодиёти яхшиланганига қарамай, мамлакат сиёсий барқарорлик рейтингида атиги 17,71 балл тўплади. Чунки кейинги йилларда мамлакатда беқарорлик кучайган, сиёсий инқироз авж олган. 2020 йилда мамлакатда бор-йўғи беш кун ичида учта президент ўзгарди, 2016 йилдан буён олти давлат раҳбари мамлакатдаги энг юқори лавозимни эгаллади. Бундан сиёсатдаги инқироз даражаси қанчалик чуқур эканини кўриш мумкин. Ўтган йил охиридан бери Перуда норозилик намойишлари кучайиб, 50 га яқин одамнинг ўлимига сабаб бўлди. Бундан ташқари, 1000 дан ортиқ фуқаролар жароҳатланган.
Фото: Rodrigo Abd/Associated Press
Перудаги норозиликка нима сабаб бўлди?
Ўтган йил охирида мамлакатнинг ўша пайтдаги президенти Педро Кастильо телевидение орқали мурожаат қилиб, Перуда фавқулодда ҳолат эълон қилганидан кейин вазият кескинлаша бошлади. Эслатиб ўтамиз, у 2021 йилнинг июн ойида Перу президенти этиб сайланган эди.
Фото: Getty Images
Перу парламенти Кастильони ҳокимиятдан четлатиш учун унга импичмент киритишга уринди. Ваҳоланки, президент ўтган йилнинг 7 декабрида телевидение орқали қилган чиқишида парламентни тарқатиб юборишини айтган эди. Перу ҳукуматининг бир қанча вазирлари зудлик билан истеъфога чиқди ва Конститутциявий суд раҳбари президентни давлат тўнтаришига уринишда айблади.
Конгресс депутатлари фавқулодда йиғилиш ўтказиб, президентга импичмент эълон қилди. 130 нафар депутатдан 101 нафари қўллаб-қувватлади ва овоз берди. Шундай қилиб, парламент Перу вице-президенти Дина Болуартени муваққат президент этиб тайинлади ва у қасамёд қилди.
Фото: Reuters
Шундай қилиб, тахтдан туширилган Кастильо ҳибсга олинди. Олий суд ҳайъати уни фитна ва суиқасдда айблаб, 18 ойлик қамоқ жазосига ҳукм қилди. Бироқ Кастильо бу айбловларга қўшилмаган ва мамлакатнинг қонуний президенти бўлиб қолишини маълум қилган.
Исёнчиларнинг талаблари қандай?
Перу халқи ўтган йилнинг 7 декабридан бери норозилик намойишларини ўтказиб келади. Бироқ, ўтган ҳафтадан бери вазият ёмонлашди. Бугун 1 ойдан ортиқ вақт ичида 50 га яқин одам ҳалок бўлди.
Фото: Reuters
Кастильо тарафдорлари унинг истеъфосида мухолифатдаги сиёсий элита, ҳарбийлар ва полицияни айбламоқда. Намойишчилар Дина Болуартенинг истеъфосини, Конгрессни тарқатиб юборишни ва таъсис мажлиси тузишни талаб қилмоқда.
Норози гуруҳнинг асосий талаби янги умумий сайловлар ўтказиш. Перунинг амалдаги президенти Дина Болуарте эса 2024 йил апрел ойида мамлакатда муддатидан олдин сайловлар ўтказиш тўғрисидаги қонун лойиҳасини парламентга юборганини айтди. Бу таклифга депутатлар ҳам маъқуллашди. Энди президентлик сайлови 2024 йилнинг баҳорида бўлиб ўтади. Бунгача мамлакатда президентлик сайловлари 2026 йилга белгиланган эди.
Фото: Getty Images
Бундан ташқари, исёнчиларнинг аксарияти, жумладан, мамлакатнинг қашшоқ ҳудудлари аҳолиси Болуарте истеъфосини талаб қилмоқда. Улар, шунингдек, Кастильони озод қилишни ва полиция томонидан тергов ўтказиш зарурлигини талаб қилмоқда
.
Фото: Getty Images
Болуарте эса ўлка хавфсизлик кучлари ўз ваколатларини суиистеъмол қилган бўлиши мумкинлигини, бу борада суд текшируви ўтказилиши кераклигини айтди. Ҳуқуқ фаоллари хавфсизлик кучларини вертолётлардан намойишчиларга қарата ўқ узиш ва кўздан ёш оқизувчи газ қўллашда ҳам айбламоқда. Армия эса, ўз навбатида, намойишчилар қурол ва қўлбола портловчи қурилмалардан фойдаланганини даъво қилмоқда.
Фото: Getty Images
Мамлакатда фавқулодда ҳолат жорий этилди
Перуда 30 кун давом этадиган норозилик намойишлари авж олгани сабабли 15 январ куни фавқулодда ҳолат жорий этилган эди.
«2023 йил 15 январдан Перунинг бир қатор ҳудудларида 30 календар кунлик муддатга фавқулодда ҳолат эълон қилиниши керак», — дейилади ҳукумат қарорида.
Полиция қуролли кучлар кўмагида мамлакатда қонун ва тартибни таъминлайди. Перу президенти Дина Болуарте аввалроқ мамлакатдаги вазият юзасидан халққа мурожаат қилиб, намойишчиларнинг ўлими учун узр сўраган эди.
Фото: Getty Images
Бироқ, Перу Бош прокуратураси намойишчиларнинг ўлими туфайли амалдаги президент Дина Болуартега қарши «геноцид» иши қўзғатди. Шунингдек, мамлакат бош вазири, ички ишлар вазири ва мудофаа вазирига нисбатан тергов бошланган.
Халқаро муносабат қандай?
Ўтган чоршанба куни Инсон ҳуқуқлари бўйича Америкалараро комиссия мамлакатнинг амалдаги президенти Болуарте билан учрашиб, Перудаги инқироз кучайиб бораётганини айтди. «Биз инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ вазиятни текширамиз. Биз барча фикр-мулоҳазаларни тинглаб, хулоса чиқарамиз», - деди мазкур комиссия вакили Эдгар Стюардо Ралон.
Фото: Getty Images
Мамлакатда норозилик намойишлари ва зўравонликлар авж олганидан сўнг, Буюк Британиянинг Перудаги элчиси ва бошқа халқаро ташкилотлар баёнот бериб, Перу хавфсизлик кучларини инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилишга чақирди.
АҚШ Болуарте ҳукуматини бир неча бор қўллаб-қувватлашини билдирди ва ўтган ҳафта наркотикларга қарши курашни қўллаб-қувватлаш учун Перуга 8 миллион доллар грант ажратилишини эълон қилди. АҚШнинг Перудаги элчиси Лиза Кенна Тwitterда вазиятни зудлик билан ҳал қилиш ва инсонлар ўлимининг олдини олиш чораларини кўриш кераклигини ёзди.
Фото: sovross.ru
«Перудаги беқарорлик бир неча ой давом этади»
Санкт-Петербург давлат университетининг халқаро муносабатлар назарияси ва тарихи кафедраси профессори, «Лотин Америкаси» журнали бош муҳаррири Виктор Ҳейвецнинг айтишича, ОАВда эълон қилинган ўз фикрича, Перудаги инқироз бир неча ой давом этади. Унга кўра, мамлакатдаги норозилик намойишлари тугаши билан мамлакат парламенти Дина Болуартени танқид қилади.
«Перуда норозилик намойишлари кучайди, натижада ўнлаб одамлар ҳалок бўлди. Улар дастлаб 2026 йилга белгиланган сайловларни 2024 йилга қолдиришга мажбур қилишди. Бу норозиликларнинг ёки ташкилотчиси йўқ, бўлмаса ортида сиёсий куч йўқ. Бу уларнинг заифлиги. Расмийлар намойишлар қачон тугашини кутмоқда. Намойишлар бир ҳафта ёки бир неча ой давом этиши мумкин», - деди у интервьюсида.
Фото: Getty Images
Экспертнинг фикрича, Перуда ким президент бўлиши муҳим эмас. Умуман олганда, у ерда парламент ва президент ўртасидаги муносабатлар жуда ёмон, алоқа тўғри йўлга қўйилмаган. «Кейинги бир неча ой Перу учун беқарор бўлади», - дея хулоса қилди у.
Умуман олганда, Жанубий Америка давлатларида сиёсий инқироз кучайиб бормоқда. Ўтган ҳафта бошида Бразилияда президентлик сайловларидан кейин вазият ёмонлашгани ва назоратдан чиқиб кетгани ҳақида ёзган эдик. Минтақадаги сиёсий беқарорлик ва инқироз қанча давом этиши маълум эмас. Чунки кундан-кунга кучайиб бормаса, яхшиланаётгани кўринмайди.
Фото:AFP/Scanpix
Асосий фото: aussiedlerbote.de
Муаллиф: Назерке Суйиндик
