Орол денгизида сув ҳажми ошди
Қозоғистон Республикаси Экология, геология ва табиий ресурслар вазирлиги матбуот хизмати хабар беришича, Орол денгизи ҳавзасида суғориладиган майдонларни (7,9 миллион гектаргача) кўпайтириш мақсадида чўл ва чала чўлларни жадал ўзлаштиришга кўмаклашиш сув истеъмолини йилига 63 дан 117 км³ гача оширишга ёрдам берди.
1960—1980-йилларда Амударё ва Сирдарёнинг юқори оқимида гидроэнергетиканинг ривожланиши Орол денгизининг эҳтиёжларини ҳисобга олмаган ҳолда, сув оқимининг йилига 60 км³ бўлган тарихий оқими ўрнига 9-12 км³ гача қисқаришига олиб келди.
Натижада Орол денгизи балиқчилик, транспорт ва рекреацион аҳамиятини йўқотди, Амударё ва Сирдарёнинг дельтаси ва текислигининг ноёб ландшафт зоналари деградацияси содир бўлди;
денгизга туташ ҳудудларда иқлим шароити ёмонлашди;
Оролбўйида санитария-эпидемиология ҳолати кескин ёмонлашди;
денгиз баъзи жойларда собиқ қирғоқ чизиғидан 100 - 150 км дан ортиқ чекинди;
қўшни ҳудудларга чанг-туз тарқалишининг кўпайиши ва бошқа салбий оқибатлар мавжуд.
Орол денгизининг сув хўжалиги ҳолати кескин ўзгарди, шунинг учун 40 йилдан ортиқ вақт давомида денгизга 950 км³ дан ортиқ дарё суви тушмади, натижада сув сатҳи 20 м дан ортиқ пасайди, сув ҳажми тўртдан учга камайди, ойдинлар майдони - ярмидан кўп. Денгиздаги сувнинг минераллашуви (шўрлиги) кескин ўсиши тарихий даврларда 10-15 г/л дан 30 г/л дан ошди. 1998 йилда денгиз Кичик (шимолий) ва Катта (жанубий) Оролга бўлиниб, кенглиги тахминан 50-70 м бўлган табиий канал (канал) билан ўзаро боғланган.
Орол денгизининг шимолий қисмини сақлаб қолишнинг «Аср лойиҳаси» деб номланган «Сирдарё дарёси ўзанини тартибга солиш ва Орол денгизининг шимолий қисмини сақлаб қолиш» лойиҳасининг биринчи босқичи Қизилўрда вилоятини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш имконини берди. Лойиҳани амалга ошириш жараёнида қуйидаги натижаларга эришилди:
Шимолий Орол денгизи тўғони (Кўкарал тўғони), Айтек иншоотлар мажмуаси, Сирдарёда ҳимоя тўғонлари қурилди, гидроэлектр иншоотларида катта ҳажмдаги қурилиш ишлари амалга оширилди. Қизилўрда шаҳри, Қазали, Шардара ва Арнасой сув омборлари тўғонлари. Шу муносабат билан Орол денгизининг шимолий қисмига қуйиладиган сув ҳажми ошди, Оролбўйининг кўплаб биологик турлари тикланди, қишлоқ хўжалиги ерларининг суғориш суви билан таъминланиши яхшиланди», — дейилади вазирлик матбуот хизмати хабарида.
Лойиҳанинг биринчи босқичини амалга ошириш натижасида қуйидагиларга эришилди:
1. Сирдарё ўзанининг сув ўтказувчанлиги 350 дан 700 м³/с гача ошди.
2. Орол денгизининг шимолий қисмини географик иқлим яратувчи объект сифатида сақлаб қолиш:
• денгизнинг қуриган туби 870 км² (2414 км² дан 3288 км² гача) сув сатҳи билан қопланган;
• Денгиздаги сув ҳажми 11,5 км³ га ошди (15,6 км³ дан 27,1 км³ гача);
• сувнинг минераллашуви 23 дан 17 г/л гача камайди;
3. Суғориш ва кўл тизимларини сув билан таъминлаш кўпайди;
4. Шардара тўғонининг эксплуатация хавфсизлигини ошириш ва Шардара ГЭСининг иш режимини барқарорлаштириш (қиш мавсумида электр энергияси ишлаб чиқаришни кўпайтириш).
5. Минтақа ва Оролбўйи аҳолисининг экологик ва ижтимоий-иқтисодий аҳволи яхшиланди.
-маҳаллий балиқ турларини ривожлантириш кўпайди ва бакра балиқ турларини кўпайтириш учун қулай шароитлар яратилди;
- овлаш ҳажми 0,4 минг тоннадан 6,0 минг тоннага ошди ва келгусида балиқ овлаш ҳажмини 11,0 минг тоннага етказиш кутилмоқда.
6. Дарёдаги мавжуд иншоотларнинг ишончлилиги оширилди, уларнинг хизмат кўрсатиш муддати узайтирилди, гидроэлектр иншоотларининг кўрсаткичлари яхшиланди.
7. Оролбўйининг Қозоғистон қисмининг биохилма-хиллиги тикланди. Бу, ўз навбатида, кўлларнинг тикланишига олиб келди, бу эса балиқчиликни ривожлантириш имконини берди. Илгари денгизда йўқолиб кетган 13 турдаги балиқлар тикланди, балиқ овлаш ҳажми 400 минг тоннадан 7,0 минг тоннагача ошди.
Лойиҳанинг минтақадаги ижтимоий жиҳатларга таъсири:
• Шартномани амалга ошириш жараёнида қурилган, узунлиги 70 км дан ортиқ бўлган Шимолий Орол денгизи тўғони ва Ақлақ автомобил йўли доимий йўловчи қатновини йўлга қўйиш ва Кичик Оролнинг икки томонида илгари бориш қийин бўлган аҳоли пунктлари билан юк ташиш имконини берди;
• илгари ташлаб кетилган Қоратерен, Қарашалан, Бўген ва ҳоказо балиқчилар қишлоқларида ҳаёт жонланмоқда;
• Ўнлаб янги уйлар қурилмоқда, аввалроқ кетганлар ўз она юртларига қайтмоқда;
• Шимолий Оролда балиқ овлаш ҳажми 10 баравардан ортиқ ортиб, қарийб 6 минг тоннага етди, бу сувнинг шўрланиш даражаси пасайганидан далолат беради;
• Ақлак мажмуасининг қурилиши маҳаллий аҳолига нафақат балиқчилик билан шуғулланиш, балки чорва молларини сезиларли даражада кўпайтириш имконини берди, чунки мажмуа кўллар, пичанзорлар ва яйловлар майдонини кўпайтириш имконини беради.
Лойиҳа доирасида қуйидагилар қурилди: Шимолий денгиз тўғони (Кўкарал тўғони), Ақлақ гидроэлектр мажмуаси, Айтек иншоотлар мажмуаси, Сирдарёдаги ҳимоя тўғонлари, Ақсув қишлоғи яқинида дарё ўзаги тўғриланди.
Мавжуд объектларда таъмирлаш ва тиклаш ишлари олиб борилди:
Қазали ва Қизилўрда гидроэлектростансиялари;
Шардара ва Арнасой тўғонлари.
Айни пайтда Давлат раҳбари топшириғига кўра «Орол денгизининг шимолий қисмини қайта тиклаш» иккинчи босқич лойиҳаси тайёрланмоқда.
Лойиҳани амалга ошириш жараёнида:
гидротехник иншоотларни қуриш ва реконструкция қилиш, шунингдек, Орол денгизида балиқ етиштириш корхоналарини реконструкция қилиш режалаштирилган.
Муаллиф: Арайлим Мурат
