Олтин Ўрда даврига тегишли Асанас шаҳри
QYZYLORDA. Kazinform – Қизилўрда вилоятида қадимий шаҳарларни тадқиқ этиш йўналишида самарали ишлар амалга оширилмоқда. Улар орасида Асанас шаҳри алоҳида ўрин тутади. Археологларнинг қайд этишича, қадимги шаҳар Олтин Ўрда даврида Сир минтақасидаги энг йирик аҳоли пунктларидан бири бўлган.
Асанас Сирдарё туманининг Айдарли қишлоғидан 8 километр жануби-ғарбда жойлашган. Вилоят ҳудудида жойлашган қадимий шаҳарлар орасида Сиғанақ тарихида алоҳида ўрин тутади. Олтин Ўрда даврида ҳам Алаш халқининг улуғвор шаҳарларидан бирига айланган.
Асанас ўша даврнинг йирик шаҳарларидан биридир. Бироқ, кўп йиллар давомида археологлар томонидан эътиборга олинмаган. Кенг қамровли қазиш ишлари мунтазам олиб борилмаган.
Мавжуд маълумотларга асосланиб, Асанас мўғуллар истилосидан олдин ўрта асрлар шаҳри бўлганлигига ишонч ҳосил қилиш қийин эмас. Тахминан тўрт йил олдин Асанасда мураккаб тадқиқот ишлари олиб борилди.
Қадимий шаҳар атрофида қидирув ишлари якунланди ва бу ҳудудда бир қанча шаҳарлар жойлашганлиги маълум бўлди. Улар Асанас-1, Асанас-2, Асанас-3 ва Аҳмад шаҳри деб номланди. Шу тариқа, шаҳарнинг эски жойидан ташқари, унга туташ яна 4 та қадимий шаҳар борлиги аниқланди.
Қўрқит ота номидаги Қизилўрда университети қошидаги “Археология ва этнография” илмий-тадқиқот маркази мутахассислари томонидан бу борада кенг кўламли ишлар амалга оширилди.
Унга тарих фанлари номзоди, Алкей Марғулон номидаги Археология институти Астана филиали директори, тарих фанлари номзоди, PhD Азилхан Тажекеев раҳбарлик қилди.
Олимнинг фикрича, Асанас яқинидаги қабристон ва Асанас Ата мақбараси ўша давр меъморчилиги ва санъати ёдгорликлари саналади.
“Тарихий маълумотларга кўра, Чингизхон қўшини Асанасни Сиғанақдан кейин ўз таъсирига олган. Айтишларича, кейин Жентга элчилар юборилган. Италиялик тадқиқотчи Жованни Плано Карпини ўз саёҳатларида Баршинкент, Жанкент ва Асанас ҳақида жуда кўп маълумотлар қолдирган. Қадимги битикларда тез-тез учрайдиган Асанас археолог ва тарихчиларда мана шундай қизиқиш уйғотади. Сир бўйида Сауран, Сиғанақ, Баршинкент, Жент, Жанкент, Асанас каби тарихий номлари сақланиб қолган бир нечта муқаддас жойлар бор. Ўшандан бери Жетиасар, Ширик-Рабат, Бабиш Мола, Қосқала, Сорлитўбе, Сортўбе номлари берилган. Бизда Асанас ҳақида етарлича тарихий маълумотлар бор”, — деди археолог.
Асанас Буюк Ипак йўли бўйлаб жойлашган. Йирик иқтисодий, савдо ва ҳудудий аҳамиятга эга марказларда ҳаёт шу тарихий шаҳарлар орқали давом этган.
Ёзма маълумотлар мўғуллар истилоси давридан маълум. Душманга тинимсиз қаршилик кўрсатгани учун у бутунлай вайрон бўлди, кўпчилик аҳолиси қирғин қилинди.
Сирдарё бўйидаги бошқа шаҳарлар сингари у ҳам тез орада қайта қурилиб, ХІV-ХV асрларгача яшаб келган.
Сирдарёнинг қуйи оқими бўйлаб саёҳат қилган Плано Карпини ўзининг “Мўғуллар тарихи” асарида шундай ёзади: “Бу ерда биз сон-саноқсиз вайрон бўлган шаҳар ва қасрларга, кўплаб ташландиқ манзилгоҳларга дуч келдик. Бу ҳудудда номи бизга номаълум бўлган катта дарё бор. Соҳилда Янкинт деган шаҳарча бор. Яна бири Бархин, учинчиси Орнас ва бизга номаълум шаҳарлар бор”.
Рус шарқшуноси Павел Лерх бу манзилгоҳларни Сирдарёнинг қуйи оқимидаги шаҳарлар билан бирлаштириб, улар Орнас-Асанас, Янкинт-Янгикент, Бархин-Баршинкент шаҳарлари бўлиши мумкинлигини айтади.
1899 йилда рус тадқиқотчиси Василий Каллаур Асанас шаҳрининг жойлашган жойини аниқлади. Топографик тавсиф тузилди. У шаҳарга тортилган сув ҳақида ёзган. Қизилқум ичидаги шаҳарга етиб борувчи ариқларнинг бири ичимлик суви, иккинчиси далага тортилган ариқ эканлиги тахмин қилинади.
“Шаҳар минорали девор билан мустаҳкамлангани аниқ. Мудофаа деворининг ҳозирги сақланиб қолган баландлиги тахминан 5 метрни ташкил қилади. Деворнинг кенглиги пойдевор билан бирга 15 метрни ташкил қилади. 1960-1961 йилларда Хоразм археологик-этнографик экспедицияси Асанас шаҳрини ҳисобга олиб, қидирув ишларини олиб борди. 1968 йилда олим Нина Вактурская шаҳарда иккита тадқиқот ўтказди. Қазиш пайтида топилган сопол идишлар ХІІ-ХV асрларга тегишли. Иккинчи қазилмадаги сопол буюмлар VІІ-ІХ асрлар ўғуз даврига тўғри келиши тахмин қилинган. Натижада Асанас шаҳри VІІ-ІХ асрларда пайдо бўлган ва XV асргача яшаган деб тахмин қилинган. Хоразм экспедицияси ўрганилгунга қадар тарихий адабиётларда Асанас сўғдлик савдогарлар томонидан қурилган, деган фикрлар мавжуд эди. Кейинги қазишмаларда уни шаҳар аҳолиси ва ўғизлар қурганлиги аниқланди”, – дейди археолог.
Тадқиқотчилар эътиборни қадимий шаҳарнинг жанубий қисмидан ўтувчи Инқордарёнинг шимолий оқими этагидан магистраль канал қазилганига қаратди. Асанасўзек ёки Торангилсой деб аталади. Бу сув тизими Инқордарёнинг барча бурмалари ёки эгилишларини такрорлайди.
У эски каналдан бир неча баробар кичикроқ, қирғоқлар орасидаги масофа 10-15 метр, чуқурлиги эса 3-5 метрга етади. Баъзи жойларда тешиклар, тўғон ва бошқа сунъий суғориш иншоотлари изларини кўриш мумкин.
Қўрқит ота номидаги Қизилўрда давлат университети катта ўқитувчиси Танирберген Мамиев 2000 йилда тадқиқот ишлари олиб бориб, кўплаб аниқ маълумотларга эга бўлди.
Шаҳристон деворининг ўртача баландлиги 3 метр, қалинлиги эса 5 метрга тенг эканлигини таъкидлади. Унинг таъкидлашича, миноралар сони 20 тага яқин, улар орасидаги масофа эса 6 метр. 2005 ва 2012 йилларда Ширик-Работ археологик экспедицияси ёдгорликни қайта ўрганиш ишларини олиб борди.
Алаш халқининг келиб чиқишини инвентаризация қилган атоқли олим Алкей Марғулон ўзининг антик давр насл-насабига оид асарларидан бирида “Сир бўйида мингдан ортиқ қадимий шаҳарлар борлигини” алоҳида таъкидлаган.
