Океан ортидаги муҳим учрашув Марказий Осиё келажагига қандай таъсир қилади
ASTANА. Кazinform – Оқ уй раҳбари Марказий Осиё давлатлари раҳбарларини Қўшма Штатларга таклиф қилди. Вашингтонда “C5+1” форматидаги кенг кўламли учрашув бўлиб ўтади. Учрашувда кенг қамровли ҳамкорлик масалалари муҳокама қилиниши ва минтақанинг ташқи сиёсати йўналишини белгилаши кутилмоқда. Кazinformнинг таҳлилий шарҳловчиси океан ортида қандай қарорлар қабул қилинишини мутахассислар билан таҳлил қилди.
Марказий Осиё дипломатиясининг янги формуласи
Сўнгги йилларда бешта Марказий Осиё давлатининг супердавлатлар билан муносабатлари сезиларли даражада яхшиланди. Қўшма ҳаракатлар модели бўлган “C5+1” формати бундай олдинга силжишда муҳим рол ўйнади. Ҳар бир давлат ўзининг умумий позициясини бутун минтақа сифатида алоҳида музокара қилишдан кўра ифода этиш оқилона эканлигини англаб етди ва самарали лойиҳаларга эришмоқда. Илгари “C5+1” форматида АҚШ, Россия, Хитой ва Европа Иттифоқи раҳбарлари билан муҳим келишувлар тузилган ва Марказий Осиё бизнес форумлари мунтазам равишда ўтказиб келинмоқда.
"C5+1" формати узоқ вақтдан бери мавжуд бўлса-да, бу йил унинг ҳақиқий платформа сифатида шаклланганига роппа-роса 10 йил тўлди. 2015 йилда АҚШ ва Марказий Осиё мамлакатлари Нью-Йоркдаги БМТ Бош Ассамблеясида ушбу форматга асос солишди.
Биринчи учрашув Барак Обама президентлиги даврида Ўзбекистоннинг Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган. Унда ўша пайтдаги АҚШ Давлат котиби Жим Керри иштирок этган.
Давлат раҳбарлари даражасидаги учрашув эса 2023 йилда бошланган. АҚШнинг собиқ президенти Жо Байден Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари билан "C5+1" форматида қўшма музокаралар олиб борганини унутмаслигимиз керак.
Шундай қилиб, АҚШ ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги муносабатларни яхшилаш ва минтақавий интеграцияни мустаҳкамлашга қаратилган кўп томонлама мулоқот платформаси яратилди. Янги платформада иқтисодиёт, энергетика, экология ва хавфсизлик каби муҳим масалалар мунтазам равишда муҳокама қилинди.
Эслатиб ўтамиз, ўтган йили “В5+1” халқаро форуми Алматида бўлиб ўтган эди. Бу “C5+1” форматининг бизнес намойишидир. Форум Марказий Осиё ва Қўшма Штатлардан 200 дан ортиқ мутахассисларни минтақадаги савдо, транзит ва инвестиция механизмларини муҳокама қилиш учун бирлаштирди.
Энди бу ўзгариш икки томонлама савдога қандай таъсир қилганини баҳолайлик. Иқтисодий тадқиқотлар институти маълумотларига кўра, 2015 йилда “C5+1” формати пайдо бўлганидан бери Қозоғистон-АҚШ савдо айланмасининг ўсиши барқарор бўлиб келмоқда. Бу кўрсаткич 2015 йилда 1,9 миллиард АҚШ долларини ташкил этди, ўтган йили эса у икки бараварга ошиб, 4,2 миллиард АҚШ долларига етди.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қозоғистон иқтисодий тадқиқотлар институти Осиё тадқиқотлари бўлими бош мутахассиси Алишер Тастеновнинг сўзларига кўра, АҚШнинг Марказий Осиё билан алоқалари муҳим аҳамиятга эга.
- АҚШ “C5+1” форматини минтақа давлатлари билан алоқа қилишнинг асосий воситаси сифатида кўради. АҚШ Миллий хавфсизлик стратегиясида Марказий Осиё иқлим ўзгаришига қарши курашиш, энергетика ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, транспорт ва логистикани ривожлантириш нуқтаи назаридан алоҳида минтақа ҳисобланади. Шунинг учун у ушбу доирада муносабатларни фаоллаштириш ниятида.
Умуман олганда, АҚШнинг минтақадаги сиёсий ташаббусга қўшган ҳиссаси Қозоғистонга инвестициялар ва илғор технологияларга кириш имконини беради. Бу, шунингдек, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки ва ЕТТБ каби халқаро молия институтларида Америка сиёсий капиталидан фойдаланишнинг ажойиб усули ҳисобланади, - дейди эксперт.
Қозоғистон - АҚШ муносабатлари
Бу йил Дональд Трамп Оқ уй бошқарувини ўз қўлига олди. Сиёсий ва иқтисодий қарорлари билан дунёни ларзага солган сиёсатчи Марказий Осиёнинг ўрнатилган ташқи тамойилларига қандай қарайди? "C5+1" формати Марказий Осиё учун самарали маслаҳатлашув платформаси бўлиб қоладими?
Бизга маълумки, Қозоғистон Республикаси Ташқи ишлар вазири Ермек Кўшербаев ва АҚШ Давлат котиби Марко Рубио яқинда музокаралар ўтказдилар. Маълум бўлишича, Америка томони Қозоғистон билан хавфсизлик, технологик сектор ва энг муҳим минераллар соҳаларида қўшма тижорат лойиҳаларини илгари суришга тайёр.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ҚСТИ етакчи эксперти Али Мухамбетнинг сўзларига кўра, Оқ уйнинг янги раҳбари Марказий Осиё билан муносабатларни шу соҳаларга асослаётганга ўхшайди.
– Кўпинча Трампнинг иккинчи президентлиги даврида АҚШ Марказий Осиёдаги устуворлигини йўқотгани айтилади. Бироқ, сўнгги воқеалар бу фикрни рад этади. Қўшма Штатларнинг Марказий Осиё минтақасига қизиқишининг ортиши Қозоғистон ва минтақа мамлакатлари ҳали ҳам стратегик аҳамиятга эга эканлигини кўрсатди.
Трамп маъмуриятининг ташқи сиёсат ёндашуви Қўшма Штатлар ва Марказий Осиё ўртасидаги ҳамкорлик форматини ўзгартирмоқда. Қўшма Штатлар томонидан халқаро муносабатларнинг ўзгариши чуқурроқ иқтисодий ҳамкорликка туртки бўлиши мумкин, — деди Али Мухамбет.
Қозоғистон иқтисодиётни диверсификация қилиш учун "C5 + 1" форматидан фойдаланиши мумкин. Бу инвестицияларни жалб қилиш учун айниқса қулай муҳит бўлади. Али Мухамбетнинг сўзларига кўра, Қўшма Штатлардаги саммитда қишлоқ хўжалиги, логистика инфратузилмаси, юқори технологиялар ва минерал ресурсларни қайта ишлаш соҳаларида инвесторлар топилиши мумкин. Бу, ўз навбатида, иқтисодий ривожланишга туртки беради ва давлат бюджетининг углеводород секторига боғлиқлигини камайтиради.
АҚШ инвестициялари иқтисодиётни диверсификация қилишга ёрдам берадими?
Миллий банк маълумотларига кўра, 1993 йилдан бери Қозоғистонга АҚШнинг тўғридан-тўғри инвестицияларининг умумий ҳажми 61 миллиард доллардан ошди. Маблағларнинг асосий қисми нефть ва газ секторига йўналтирилади. Мутахассисларнинг фикрича, икки мамлакат савдо айланмасида нефть ва газ маҳсулотларининг улуши камаймайди.
– Шубҳасиз, нефть ва газ сектори иккала томоннинг ҳам асосий иқтисодий манфаатларига мос келади ва муҳим савдо маҳсулотлари рўйхатидан тушиб қолиши эҳтимолдан йироқ. Бироқ, жаҳон иқтисодиётининг ўзгариши ва технологияларнинг ривожланиши, албатта, Қозоғистон-Америка савдо айланмасини ўзгартиради. Аввало, айниқса муҳим минераллар ва логистика инфратузилмаси соҳасидаги лойиҳалар кутилмоқда.
Ўзининг стратегик роли жиҳатидан глобал даражага етган Транскаспий халқаро транспорт йўналиши (Ўрта коридор) ни янада ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилади. Ахир, Қозоғистон минтақада етакчи мавқега эга, Марказий Осиёга жалб қилинган инвестицияларнинг 60% дан ортиғи унга тегишли. Қозоғистонга АҚШ инвестициялари ҳажмининг янада ошиши Марказий Осиёдаги транспорт, транзит ва бошқа соҳаларга қўшимча маблағларни жалб қилишга туртки бўлади, - деди Али Мухамбет.
Сўнгги 20 йил ичида АҚШнинг Қозоғистонга тўғридан-тўғри инвестициялари 51,8 миллиард долларни ташкил этди, шундан 96,4 фоизи кончилик ва нефть конларини ривожлантиришга сарфланди.
Икки томонлама савдода хомашё устунлик қилади. Бу узоқ вақтдан бери мавжуд бўлган тенденциядир. 1993 йилда АҚШнинг «Chevron» нефть компанияси «Tengiz Chevroil» қўшма корхонасини ташкил этиб, биринчи йирик инвесторга айланди. Кейинчалик Exxon Mobil ҳам шундай бўлди. Энди икки Америка компаниясининг ички нефть қазиб олишдаги улуши 47 фоизни ташкил этади.
Мамлакатдан нефть халқаро бозорга иккита асосий экспорт қувури орқали етиб келади: Каспий қувури консорциуми (КҚК); Атирау-Самара йўналиши. Биз биринчи йўналиш (КҚК) Украина-Россия можароси туфайли бироз узилганини кўрмоқдамиз. Нефть ташишдаги кечикишлар ҳам АҚШ компаниялари, ҳам Қозоғистон учун жиддий бош оғриғига айланди. Шунинг учун мутахассислар яқинлашиб келаётган саммитда муқобил савдо йўлларини муҳокама қилиш имкониятини истисно қилмайдилар.
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ҚСТИ Европа ва Америка тадқиқотлари кафедрасининг етакчи мутахассиси Алишер Абдрешевнинг сўзларига кўра, АҚШ учун юқори технологиялар ва мудофаа соҳасида стратегик аҳамиятга эга ресурсларнинг етишмаслигининг олдини олиш керак. Шунинг учун Астана ва Вашингтон транспорт ва логистика йўлаклари ва рақамлаштириш лойиҳаларини илгари суришдан манфаатдор.
– Европа ва Осиёни боғловчи географик жойлашув Қозоғистонни муҳим транзит марказига айлантиради. Денгизга тўғридан-тўғри чиқиш имконига эга бўлмасак-да, Марказий Осиёдаги йирик логистика маркази сифатидаги мақомимизни мустаҳкамлаш имкониятига эгамиз. Кенг қамровли ишлар аллақачон бошланган.
Масалан, биз Ақтау ва Қуриқ портларини такомиллаштирмоқдамиз. 2030 йилга бориб уларнинг ўтказиш қуввати 130 миллион тоннагача ошади. Бундан ташқари, 2030 йилга бориб Ўрта коридорнинг ўтказиш қуввати 10 миллион тоннагача ошади. Биз Хитой (Сиань) - Қозоғистон (Дўстлик, Олтинкўл) - Россия (Селятино) транзит йўналишини рақамлаштиришга ҳаракат қилмоқдамиз, – деди Алишер Абдрешев.
Ҳозирда Қозоғистонда АҚШ капитали иштирокидаги 700 дан ортиқ корхона фаолият юритмоқда. Американинг йирик компаниялари - Сhevron, ExxonMobil, Pfizer, General Electric, Wabtec - нефть ва газ, фармацевтика, энергетика ва машинасозлик саноатига ҳисса қўшмоқда.
– Иқтисодиётни диверсификация қилишда АҚШнинг технологик инфратузилма, стартап экотизими ва қишлоқ хўжалигини рақамлаштириш тажрибасидан ўрганишга арзийди. Оқ уй нафақат молиявий капитални, балки рақамли муҳитни шакллантириш ва оптималлаштириш усулини ҳам таклиф қила олади. Бу Қозоғистон учун инновацион саноат тармоқларини (АI, молиявий технологиялар) ривожлантиришга ҳисса қўшади. IТ мутахассисларини тайёрлаш ва илмий-техник ҳамкорликни ривожлантириш бўйича қўшма дастурларни амалга ошириш ҳам муҳим йўналиш ҳисобланади, - дея қўшимча қилди Али Мухамбет.
2025 йилнинг биринчи чорагида мамлакатга тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажми тахминан 6,6 миллиард долларга етди - бу ўтган йилга нисбатан 6,2% га кўп. Ушбу тоифада АҚШ энергетика ва ишлаб чиқариш соҳаларидаги ўз мавқеини сақлаб қолган ҳолда асосий хорижий инвесторлардан бирига айланди.
Муҳокама мавзуси
Шундай қилиб, "C5 + 1" саммитидаги иқтисодий мунозара қизиб бораётганга ўхшайди. Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ҚСТИ Осиё тадқиқотлари кафедраси бош мутахассиси Алишер Тастеновнинг сўзларига кўра, Вашингтонда иқтисодий шериклик, энергетика соҳасидаги ҳамкорлик, рақамли ривожланиш, транспорт ва логистика масалалари муҳокама қилинади.
- Қозоғистон учун саммитда иштирок этиш Қўшма Штатлар билан узоқ муддатли стратегик мулоқотни шакллантиришга ҳисса қўшади. Бундан ташқари, яшил энергия, ҳаётий фойдали қазилмаларни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш масалалари муҳокама қилиниши аниқ. Марказий Осиёда инфратузилма ва инновацияларга инвестицияларни жалб қилишга ҳам алоҳида эътибор қаратилади, - деб прогноз қилди эксперт.
Эксперт Али Мухамбет эса рақамли саноат ва сунъий интеллект технологиялари соҳасида келишувларга эришилишига ишонади. Alem.AI халқаро сунъий интеллект марказининг Apple ва Google каби гигантлар билан қўшма лойиҳалари сони ортиши мумкин. Бундан ташқари, Astana Hub рақамли экотизими учун янги имкониятлар очилиши кўринади.
