ОҲИЧК ва ШҲТ бир-бирини тўлдиради - ОҲИЧК Бош котиби Қайрат Сарибай
ASTANA. Kazinform - Мустақиллик йилларида Қозоғистон минтақавий ва глобал миқёсда хавфсизлик, барқарорлик ва барқарор ривожланишни мустаҳкамлашга қаратилган кўплаб лойиҳа ва дастурлар ташаббускори бўлди. Мамлакатнинг биринчи ташаббусларидан бири Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чора-тадбирлари бўйича кенгашни чақириш таклифи бўлди. Ўшандан бери 30 йилдан ортиқ вақт ўтди. Kazinform агентлиги мухбири ОҲИЧК Котибияти Бош котиби, элчи Қайрат Сарибай билан бугунги кунда ОҲИЧК қандай ривожланаётгани ва Қозоғистоннинг амалдаги раислигида кун тартибида қандай устувор вазифалар борлиги ҳақида суҳбатлашди.
- ОҲИЧКни чақириш мустақил Қозоғистоннинг биринчи халқаро ташаббусларидан бири бўлди. Бугунги кунда ОҲИЧК олдида қандай вазифалар турибди ва тўлақонли халқаро ташкилотга айланиш жараёни қандай кетмоқда?
- Сиз жуда тўғри таъкидладингиз, ОҲИЧК бугунги кунда жиддий ўзгаришлар жараёнини бошидан кечирмоқда. Трансформация нима? Бу шунчаки янги бюрократик органларни яратиш ёки бирон-бир мақом бериш эмас. ОҲИЧКнинг ўзгариши Осиёнинг халқаро муносабатлардаги ролининг глобал ўсиши фонида амалга оширилмоқда. Бугунги кунда Осиё нафақат глобал ривожланишнинг иқтисодий двигатели, балки технологик мода бўйича трендни белгиловчи, глобал ўсишнинг 2/3 қисмини яратувчи дунёдаги энг йирик устахонадир. Шунга кўра, Осиёнинг сиёсий ишлардаги роли сезиларли даражада ошиб бормоқда. Биз Осиёнинг йирик давлатлари кўплаб глобал муаммолар, жумладан, низоларни ҳал қилиш ва тинчликни сақлаш, шунингдек, иқлим ўзгариши каби муҳим глобал сиёсат масалаларига аралашаётганини кўряпмиз.
Шундай қилиб, ОҲИЧКнинг ўзгариши ташкилот доирасидаги ҳамкорлик долзарб муаммоларни ҳал қилишда Осиёнинг глобал таъсирига мос келадиган янги юқори даражага кўтарилиши кераклигини англатади. Асосий вазифа - ОҲИЧКни муносиб ривожлантириш ва тўлақонли халқаро тузилмага айлантириш. Ўз эволюциясининг 30 йили давомида ОҲИЧК сезиларли муваффақиятларга эришди: тизимли алоқалар ўрнатилди, доимий институтлар фаолият кўрсатмоқда, бошқарув органлари ва ижро этувчи орган - котибият мавжуд. Бизда халқаро ташкилотнинг деярли барча атрибутлари мавжуд.
Бироқ, ҳал этилмаган саволлар қолмоқда. Баъзи бошқарув усуллари ва ҳамкорлик усуллари янада такомиллаштиришни талаб қилади. Осиё давлатлари ўртасидаги ҳамкорлик салоҳиятини янада яхшироқ очишга ёрдам берадиган янги тузилмалар яратишдан ҳам қочиб бўлмайди. 2022 йилда саммитда қабул қилинган трансформациялар тўғрисидаги баёнотни амалга ошириб, шу йилнинг ноябрь ойида бўлиб ўтадиган раисликни Қозоғистондан Озарбайжонга муаммосиз ўтказишга ҳозирлик кўраётган ОҲИЧК бугун шундай яшамоқда.
- 2020-2024 йилларда Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чоралари бўйича кенгашга жорий раислик доирасида Қозоғистоннинг асосий ташаббуслари ва устувор йўналишлари қандай?
- Қозоғистон 2020 йилда раисликни бошлаган. Бу бутун инсоният учун оғир давр эди, аммо сўнгги тўрт йил ичида ташкилотимиз ривожланишида жиддий ютуқларни қайд этиш мумкин. Аввало, 2022 йилги саммитнинг асосий қарори ОҲИЧКни тўлақонли халқаро ташкилотга айлантириш тўғрисида. Истиқболли ташаббуслар амалга оширилди. Масалан, таҳлил маркази форумини доимий тузилмага айлантириш каби илгари таклиф қилинган бир қанча ташаббусларни институционализация қилиш мумкин эди. Президент бу ҳақда 2019 йилда Душанбедаги саммитда гапирган эди. Шунингдек, оқсоқоллар кенгашини тузиш ташаббуси ҳаётга татбиқ этилди: оқсоқоллар кенгаши тузилди, низомлар ишлаб чиқилди, раис сайланди. Баъзи сабабларга кўра иш ҳали бошланмаган бўлса-да, бу сезиларли ютуқдир.
Давлат ва ҳукумат раҳбарларининг қарори билан ишончни мустаҳкамлаш чора-тадбирларини амалга оширишга кўмаклашувчи ва айрим ривожланиш лойиҳаларини, шу жумладан, трансчегаравий ёки трансчегаравий лойиҳаларни молиялаштириш манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкин бўлган ОҲИЧК Жамғармаси ташкил этилди. Тадбиркорлик ва ёшлар кенгашлари каби доимий фаолият юритувчи органларимиз фаолияти сезиларли даражада яхшиланди. Бу борада сезиларли ютуқларга эришилди. Ҳар йили ишбилармонлар кенгаши доирасида аъзо давлатлар кичик ва ўрта бизнеснинг долзарб муаммолари, шунингдек, пандемия шароитидаги долзарб масалалар, ахборот-коммуникация технологияларининг ролини ошириш ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш масалаларини муҳокама қилиш учун йиғилади. Масалан, кичик ва ўрта корхоналар сунъий интеллектдан қандай фойда олишлари мумкин. Ишбилармонлар кенгаши доирасида шу ва бошқа масалалар муҳокама этилмоқда. Бунга параллел равишда, тадбиркорлар мулоқот қиладиган, халқаро алоқаларни ўрнатадиган ва келишувларга эришадиган бизнес-форумлар ўтказилмоқда, бу эса ОҲИЧК фаолиятидан амалий фойда келтиради.
Ёшлар кенгаши жиддий салоҳиятга эга. Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг ғоят муҳим ташаббусини алоҳида таъкидламоқчиман – бу йил илк бор вазирлар даражасида Халқаро ёшлар кенгаши бўлиб ўтади. Мавзу - волонтёрлик. Волонтёрлик давлат ва фуқаролик жамияти ўртасидаги оптимал ҳамкорликдир. Ҳукуматда ресурслар етишмаса, волонтёрлар ташкилотлари ёрдамга келиши мумкин. Волонтёрлар ташкилотлари етакчиларининг йиғилишини ўтказиш орқали биз ушбу ижтимоий ҳодисага муносиб эътибор қаратамиз. Бундан ташқари, ёшлар кенгаши доирасида ёшларни дерадикализация каби муҳим масалалар муҳокама қилинди. Блоглар ва турли платформаларда тарқалаётган экстремистик ғоялардан ёшларни ҳимоя қилиш усуллари муҳокама қилинди.
2022 йилда Астана шаҳрида бўлиб ўтадиган ёшлар кенгаши доирасида давлат аъзолари талаба ёшларнинг академик алмашинувига қандай кўмаклашаётгани ҳақида кенг фикр алмашилди. Қозоғистон “Болашақ” дастурини ўзининг барча афзалликлари ва ушбу улкан лойиҳани амалга оширишдаги тажрибасини тақдим этди. Шунингдек, ёшларнинг сиёсатда ўзини намоён қила олиши масалалари ҳам муҳокама қилинди. Туркий ҳамжамият парламентлар уюшмаси ёшлар қанотини таклиф қилдик. Туркий тилли давлатларнинг ёш парламентарийлари сиёсий фаоллик ва ёшлар билан ишлаш борасидаги тажрибалари ҳақида гапирди.
Қозоғистоннинг ОҲИЧКга раислиги доирасида Президент томонидан қўйилган асосий вазифалардан бири етакчи университетларнинг ҳамкорлик тармоғини яратишдир. Бу борада сезиларли ютуқларга эришилди. Ҳамкорлик тармоғи тайёр, масъул ходимлардан иборат қўмита етакчи олий таълим муассасаларининг ҳамкорлик тармоғи тўғрисидаги низомни Вазирлар кабинетининг бўлажак йиғилишида кўриб чиқди ва тасдиқлаш учун тавсия қилди. Ушбу тармоққа раҳбарлик қилишни хоҳловчи бир нечта университет номзодлари аллақачон мавжуд. Консультация ва музокаралар олиб борилмоқда, жумладан Гумилев номидаги ЕМУ ва бошқа етакчи университетлар, жумладан, Озарбайжон университетлари.
- Осиёнинг, жумладан, транспорт коридорлари соҳасидаги роли ортиб бораётганини ҳисобга олсак, ОҲИЧК фаолияти кўлами ҳам кенгайиб бормоқда, дейиш мумкинми?
- ОҲИЧК доирасида биз бугун Осиёда алоқаларни қандай ошириш мумкинлигини муҳокама қилмоқдамиз. Ишончли ва барқарор транспорт йўналишларисиз, товарларни божхона чегараларидан уйғун ўтказмасдан туриб, иқтисодий тараққиётни амалга ошириш мумкин эмаслигини тушунасиз. Агар А нуқтадан Б нуқтагача бўлган транспорт компоненти қиммат бўлса, иқтисодий ривожланиш ҳақида гапириш қийин. Янги технологияларни ишлаб чиқаришга қандай жорий қилсангиз ҳам, транспорт харажатлари юқори бўлса, маҳсулотингиз рақобатбардош бўлмайди.
Қолаверса, пандемия даврида биз, афсуски, транспорт таъминотида жиддий қийинчиликларга дуч келдик ва энг зарур дори-дармон ва товарлар чегарадан тўсиқсиз ўтиши учун давлатлар қўшимча музокаралар олиб боришга мажбур бўлди. Осиёда янада барқарор алоқа тизимини яратиш мақсадида биз Қозоғистон Президентининг Барқарор уланиш бўйича кенгаш тузиш тўғрисидаги таклифларини батафсил ўрганмоқдамиз.
Бугунги кунда транспорт жуда муҳим таркибий қисмдир. Шунингдек, транспорт йўналишларининг экологик тоза бўлиши, яшил технологиялар қўлланилиши ва атроф-муҳитга минимал зарар етказилиши жуда муҳим.
- ОҲИЧК ҳамкорларидан бири Шанхай ҳамкорлик ташкилотидир. Астанада ШҲТга аъзо давлатлар раҳбарларининг саммити бўлиб ўтмоқда. Айтинг-чи, бугунги кунда икки йирик ташкилот ўртасидаги ўзаро муносабатлар қандай тузилган?
-Астана саммитидан кейин Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Евроосиё контурига эга бўлади. Қонун ҳужжатларида биз ўзимизни Осиё контингенти билан чеклашга қарор қилдик. Беларуснинг тўлақонли аъзо сифатида қўшилиши ШҲТни Евроосиё хавфсизлик тузилмасига айлантиради, бунинг учун Қозоғистон ва барча аъзо давлатлар раислигини ушбу муҳим муваффақият билан табриклайман. Бу муҳим воқеадир.
Ҳамкорлигимизга келсак, ҳамкасбим, Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти Бош котиби Чжан Мин ва мен яқинда ҳамкорлигимизнинг 10 йиллиги муносабати билан бир-биримизни табрикладик. Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда ШҲТнинг 9 нафар аъзоси ҳам ОҲИЧК аъзоси ҳисобланади. Шундай қилиб, ОҲИЧК кенг географияга эга. Ташкилотимиз келишувларни амалга оширишда янада мослашувчан ёндашувни акс эттиради, чунки ОҲИЧКда ҳам, ШҲТда ҳам барча қарорлар консенсус асосида қабул қилинади, бу иккала тузилманинг инклюзив ёндашувидан далолат беради: қарорлар барча иштирокчиларнинг розилигисиз қабул қилинмайди. Бироқ, ШҲТга келсак, барча қарорлар мажбурийдир. Бу ўз ички интизоми ва ҳамкорликнинг янада тузилган йўналишларига эга бўлган ҳамфикр одамлар ташкилотидир.
ОҲИЧКга келсак, биз ШҲТга жуда ўхшаш мандатларга эгамиз, лекин биз кўпроқ ишончни мустаҳкамлаш чораларига эътибор қаратамиз. Бу нимани англатади? Катта Осиё қитъасида, афсуски, можаролар мавжуд бўлиб, уларнинг баъзилари кескиндир. Афсуски, тинч аҳоли жабр кўрмоқда, терроризм эса ўзининг энг хунук кўринишида намоён бўлишда давом этмоқда. Албатта, биз бу иллатга қарши курашишимиз керак. Шу боис, ОҲИЧК доирасида ушбу можароларнинг оқибатларини минималлаштириш ва энг яхши ҳолатда томонларга уларни ҳал қилишда ёрдам беришга ҳаракат қилиш учун ишончни мустаҳкамлаш чоралари зарур. Мамлакатлар ўртасида мулоқот бўлиши учун аввало ишонч ўрнатилиши керак. Унинг асосида ҳамкорликни қуриш мумкин, шундан кейин ривожланиш пайдо бўлади. Шунда биз хавфсизлик ва тинчлик ишига хизмат қиламиз. Иссиқ фазада ШҲТда кескин можаролар кузатилмайди. Айрим муаммолар икки томонлама форматда ҳал этилиши ҳақида келишувлар мавжуд. Шу боис, биз айтамизки, ОҲИЧК ва ШҲТнинг умумий яхши томонлари кўп, лекин модалликларда ҳам фарқлар бор, бу ҳам тўғри. Шундай қилиб, биз бир-биримизни тўлдириб турамиз. Минтақавий хавфсизликни таъминлашнинг баъзи усуллари ШҲТнинг янада яхлит ва интизомли гуруҳи доирасида синовдан ўтказилиши мумкин. Агар бу муваффақиятли бўлса, унда бу тажриба ОҲИЧК кенгроқ маконига кенгайтирилиши мумкин. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти асосий, ОҲИЧК эса тарғибот платформаси сифатида фаолият юритувчи аутрич ёндашувидир.
Кўпгина ОҲИЧК давлатлари ҳам ШҲТ платформасида нималар бўлаётганини билишни хоҳлайди. Шунинг учун ҳамкорлигимиз ушбу ахборот оқимини таъминлайди. Биз Тошкентда жойлашган ШҲТ Минтақавий аксилтеррор тузилмаси билан ҳам ҳамкорлик қиламиз. Шу тариқа, мен ОҲИЧК ва ШҲТ ҳеч қандай тарзда рақобатлашмаслигини, балки бир-бирини тўлдиришини алоҳида таъкидламоқчиман. Ўзаро таклифлар туфайли Шанхай ҳамкорлик ташкилоти котибияти вакиллари бизнинг тадбирларимизда қатнашмоқда ва аксинча. Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Минтақавий аксилтеррор тузилмаси томонидан ўтказилаётган янги чақириқ ва таҳдидларга бағишланган конференцияларни муваффақиятли ўтказиш тажрибаси ёрқин мисоллардан биридир.
– Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Астана саммити кун тартибига сиёсий, савдо-иқтисодий ва маданий-гуманитар ҳамкорликнинг кенг кўламли долзарб масалалари киритилган. Ушбу масалалар ОҲИЧК доирасида муҳокама қилинадими? Устивор соҳалар ва вазифалар борми?
— Мандатларимиз ўхшашлигини юқорида айтгандим. Бироқ, келишувларни амалга оширишга ёндашувлар бошқача. Шу боис, ШҲТ доирасида муҳокама қилинадиган соҳалар, шубҳасиз, ШҲТга аъзо давлатларнинг салмоғи ва геосиёсий тенденциялар бизни баъзан бизни шундай саргузаштларга олиб бораётган бугунги ўта беқарор дунёда танланган мавзуларнинг долзарблигини ҳисобга олсак, бутун Осиё учун қизиқиш уйғотади. Тинчлик ва ҳамкорлик кун тартиби устувор бўлиши учун ШҲТга муваффақиятлар тилайман. Шунингдек, умид қиламанки, ОҲИЧК доирасида биз ишончни мустаҳкамлаш учун ҳамкорлик ва мулоқотни ривожлантиришга ёрдам берамиз. Кўпроқ ишонч - камроқ можаро дегани. ШҲТ саммитида муваффақиятлар тилайман ва ШҲТ ривожланишининг кейинги босқичидан кейин ҳам ҳамкорликни давом эттирамиз, деб умид қиламан.
- Хитой ҳам ОҲИЧКнинг таъсисчиларидан бири ҳисобланади. Ташкилотнинг шаклланиши ва ривожланиши жараёнида Хитойнинг ролини қандай баҳолайсиз?
– Бу жуда муҳим ҳамкор, салмоқли давлат. Хитойнинг ҳам сиёсий, ҳам моддий ҳиссаси катта. Хитой 2014 йилдан 2018 йилгача ОҲИЧКга раислик қилган. Эсингизда бўлса, “Бир макон ва бир йўл” ташаббуси 2013 йилда Астанада “Ипак йўли иқтисодий камари” эълон қилинганидан кейин 2014 йилда Хитой раҳбарияти томонидан эълон қилинган эди. ОҲИЧКга келсак, Хитой бир қатор соҳалар, жумладан, молия ва қишлоқ хўжалиги координатори ҳисобланади. Хитой барча мамлакатларимиз фуқаролари учун ҳақиқий имтиёзлар берадиган мавзу билан шуғулланади. Қишлоқ хўжалигида ўзаро таъсир қанчалик кўп бўлса, биз янги технологиялар ҳақида шунчалик кўп маълумотга эга бўламиз ва умид қиламизки, бизнинг расталаримизда кўпроқ маҳсулотлар бўлади. Худди шу нарса молиявий фаолиятга ҳам тегишлидир. Хитой учта молиявий саммитга мезбонлик қилди ва аъзо давлатлар томонидан юқори баҳоланди. Шу боис Қасим-Жомарт Тоқаевнинг ташаббусларидан бири молиявий саммитни институционализация қилиш ва уни молиявий ҳамкорликнинг долзарб масалаларини муҳокама қилиш учун қулай майдонга айлантириш эди. Молия тизими бугунги кунда жиддий муаммоларга дуч келмоқда, шунинг учун континентал даражада муҳокама қилиш фойдали бўлар эди. Хитой бу борада ташаббус кўрсатди. Бундан ташқари, яна бир қанча форумлар – таҳлил марказлари форуми ва нодавлат нотижорат ташкилотлари форуми мавжуд. Таҳлил марказлари форуми доимий фаолият юритувчи институтга айлантирилди. Энди бу нафақат Хитойнинг ташаббуси, балки 28 та ОҲИЧКга аъзо барча давлатларнинг умумий лойиҳасидир. Шунинг учун Хитойнинг ҳиссасини ортиқча баҳолаб бўлмайди. Хитойнинг глобал ташаббуслари асосан бизнинг кун тартибимиздаги масалаларга мос келади. Мен Хитой Халқ Республикасига ОҲИЧК доирасидаги изчил ташаббуслари ва Хитой ҳукумати котибиятимиз бюджетига қўшаётган моддий ресурслар учун миннатдорчилик билдираман. Бу 2-рақамли донордир. Хитой ҳам доимий равишда котибиятда ишлаш учун юқори малакали дипломатларни юборади. Улардан бири ўтган йили Президентимизнинг юксак мукофотига сазовор бўлди.
Карина Қосжанова
