Нима учун Трампга Гренландия, Канада ва Панама канали керак
ASTANA. Kazinform – АҚШнинг сайланган президенти Дональд Трампнинг амбициялари Пандоранинг қутисини очиши мумкин, дейди Kazinform агентлиги халқаро кузатувчиси.
Трампнинг ташқи сиёсатдаги эгоси
Дональд Трамп ҳали Америка Қўшма Штатлари Президенти лавозимига киришгани йўқ, бироқ у бутун дунёни ўзининг «Make America great again» (Американи яна буюк қилиш) деган асосий тезисини том маънода қандай қабул қилаётганига ҳайрон қолдирди. Чунки Трамп мунтазам равишда гапирадиган Гренландия ва Канадани қўшиб олиш ва Панама канали устидан назоратни қайтариш ҳақидаги баёнотлар энди мамлакатнинг рақобатбардошлиги учун кураш эмас. Бу деярли XIX аср руҳига мос келадиган экспансионистик сиёсатга ўхшайди. Бу узоқ ўтмишга қайтиш, кучлилар ҳуқуқи ҳукмронлик қилганда, унинг манфаатларини ўз талқини билан бир қаторда шартли Пандора қутисини очиши мумкин.
7 январь куни Флоридадаги қароргоҳида бўлиб ўтган матбуот анжуманида Трамп Гренландия ва Панама канали устидан назорат ўрнатиш учун ҳарбий ёки иқтисодий мажбурловдан фойдаланмасликни ваъда қилмади. Шунингдек, у Канаданинг қўшилиши муносабати билан мажбурлашнинг иқтисодий усуллари ҳақида гапирди.
Трампнинг Америка Қўшма Штатларининг ҳарбий манфаатларига жуда кўп мурожаат қилгани характерлидир. Унинг айтишича, Панама канали Америка ҳарбийлари учун қурилган, Гренландия Россия ва Хитойдан келган ҳарбий кемаларни назорат қилиш учун зарур. Ва бу яна ўтмишдаги мантиқ. Панама канали бошқа нарсалар қатори ҳарбий кемаларни Атлантикадан Тинч океанига ўтказиш учун қурилган. Гренландия Иккинчи Жаҳон урушида немис сув ости кемаларига қарши курашда катта рол ўйнаган. Совуқ уруш даврида Гренландиядаги базалар Совет сув ости кемалари устидан назоратни таъминлади.
Шундай қилиб, Трамп учун Америка биринчи навбатда ҳимояланиши керак бўлган қалъадир, гарчи бу ташқи кенгайишни талаб қилса ҳам. Бу янги шароитларда ўзига хос "Монро доктринаси" дир. 1823 йилда Президент Жеймс Монро Америка қитъаси АҚШ манфаатдор ҳудуд эканлигини эълон қилди ва Европа кучларини Лотин Америкасига аралашишдан огоҳлантирди. XIX асрда Қўшма Штатлар Лотин Америкасидаги турли мамлакатларнинг ишларига жуда фаол аралашди. 1846-1848 йиллардаги уруш натижасида улар Мексиканинг 55% ҳудудини қўшиб олдилар. Бугунги кунда бу Калифорния, Техас, Аризона, Колорадо, Невада, Юта ва Нью-Мексико штатларининг ҳудудлари.
Қизиғи шундаки, бу воқеалардан олдин ҳам Қўшма Штатлар Канадани босиб олишга ҳаракат қилган. Бу 1812 йилда содир бўлган Англия-Америка урушининг сабабларидан бири эди. Ўша пайтда президент Томас Жефферсон "канадаликларни Британиядан озод қилишга" чақирди. Унинг вориси Жеймс Мэдисон ва Конгресс 1812 йил 18 июнда Англияга уруш эълон қилди. Кейин Канадани босиб олишнинг иложи бўлмади, аммо америкалик аскарлар Йорк шаҳрини ёқиб юборишди, бугун у Торонто. Бунга жавобан инглизлар Вашингтонни ёқиб юборишди.
Бундан олдинроқ, Америка мустақиллик уруши пайтида, кўплаб америкалик сиёсатчилар, агар Канада Қўшма Штатларга қўшилса, мантиқан тўғри келади, деб ишонишган. Баъзилар инглиз кўчманчиларига, бошқалари, аксинча, французларга таяндилар. Канада, бу воқеалардан бироз олдин, Англия томонидан Франциядан босиб олинган. Аммо 1770-1780 йилларда ҳам, 1812-1814 йилларда ҳам маҳаллий канадаликлар Қўшма Штатларга қўшилиш ғоясига қаршилик кўрсатдилар.
Трамп геосиёсий курашда улушни оширяптими?
Трампнинг яна Жефферсон ва Мэдисон давридаги ғояни қўллаши унинг мураккаб сиёсий қарашларининг энг катта сиридир. Панама учун 1989 йилдаги ўша пайтдаги президент Мануэль Норьегани америкаликлар томонидан ағдариб ташлаш операцияси руҳида оддийгина қўшин жўнатиш ва Гренландияни сотиб олишга уриниб кўриш мумкин, лекин Канада жуда катта ўлжа.
Ҳа, назарий жиҳатдан Трамп Гренландияликларни сотиб олишга уриниши мумкин. Бу ерда атиги 57 минг киши истиқомат қилади. Агар сиз 100 минг доллар таклиф қилсангиз, бу Илон Маск каби америкалик олигархлар бемалол тўлаши мумкин бўлган 5,7 миллиард доллар бўлади. Аммо Канада дунёдаги энг ривожланган давлатлардан бири, G7 таркибига киради, НАТО аъзоси. Канадада ижтимоий сиёсат Қўшма Штатларга қараганда анча ривожланган. Бундан ташқари, француз-канадаликлар Канададаги ўз позицияларини мустаҳкамлаш учун кўп куч сарфладилар ва инглиз тилида сўзлашувчи Қўшма Штатларга қўшилишнинг ҳар қандай фаразий имконияти остида уларни қайта хавф остига қўйишни хоҳламайдилар.
Умуман олганда, ҳатто иқтисодий босим ҳам канадаликларни мустақилликдан воз кечишга мажбур қилиши даргумон. Гарчи Трамп тез-тез Канада ва Мексикадан импорт қилинадиган маҳсулотларга 25% тариф жорий этиш ҳақида гапирса ҳам. Гарчи у буни ушбу мамлакатлардан ноқонуний муҳожирлар, шунингдек, гиёҳванд моддалар оқими билан изоҳласа ҳам. Аммо барибир, бу кўпроқ тактик масалалар, чунки улар асосан Канадага эмас, Мексикага тегишли. Бироқ, ҳамма буни Канаданинг қўшилиши ҳақидаги суҳбатлар контекстида кўриб чиқади.
Гарчи бу кескин баёнотларнинг барчаси Трамп томонидан инаугурациядан сўнг дарҳол бошламоқчи бўлган геосиёсий ўйиндаги улушларни кўтариш мақсадида айтилаётган бўлиши мумкин. Шу маънода, олдиндан айтиб бўлмайдиган ва қатъий сиёсатчи қиёфаси унинг бошқа муҳим масалалардаги ҳаракатларига ҳамроҳ бўлиши керак. Агар ҳамма ундан қўрқса, у таклифлар билан келганида, баъзи имтиёзларга рози бўлиш осонроқ бўлади.
Баёнотлар тактикаси
Трамп кўплаб можароларни ҳал қилмоқчи бўлганлиги сабабли (бу унга тарихга кириши учун керак), баланд овозда гапиришнинг бундай тактикаси унга жуда самарали бўлиб туюлиши мумкин. Унинг кун тартибида Россия-Украина можароси, Яқин Шарқдаги вазият, аниқроғи, Эрон билан муносабатлар масалалари бўлади. У Хитой билан қийин музокараларга тўғри келади. Трамп Гренландия ҳақидаги баёнотлари билан у ёки бу музокараларда барча бўлажак контрагентларни қўрқитиб қўйиши даргумон, аммо у барибир уларни хавотирга солади.
Бундан ташқари, Трампнинг сўзлари тобора кўпроқ ҳарбий қисмни ўз ичига олади. Масалан, у НАТО давлатлари ялпи ички маҳсулотнинг 5 фоизини мудофаага сарфлаши кераклигини айтди. Ўзининг сўнгги президентлигида у ҳарбий харажатларни ЯИМнинг 2 фоизида ушлаб туриш учун уларга босим ўтказди. Европада деярли ҳамма бу мақсадларга эришган.
Ҳозир Трамп 5% ҳақида гапирмоқда ва булар бутунлай бошқа рақамлар. Европа Иттифоқининг ижтимоий йўналтирилган иқтисодлари учун бу Совуқ уруш услубидаги иқтисодий қайта қуришни англатади. Бу улар учун жуда оғриқли қарор бўлади. Шу билан бирга, бу янги саноатлаштиришни англатади – бундай харажатлар учун тегишли ишлаб чиқариш қувватлари керак бўлади.
Трамп худди шу XIX асрдаги анъанавий отлиқ қўшинлар ҳужуми руҳида ҳаракат қилмоқда. Тезлик ва босим, кейин ким ўзини қандай тутишини кўрамиз. Бу кўплаб мамлакатлар сиёсатчиларини анча қийин аҳволга солиб қўяди. Либерал АҚШ маъмуриятининг бюрократлари бўлган ҳар бир киши учун бу осонроқ эди. Кейин тартиблар, тасдиқлашлар ва манфаатларни ҳисобга олиш бор эди. Энди бу қийинроқ бўлади. Ўта катта амбицияларга эга бўлган янги президент, нисбатан айтганда, аллақачон отга миниб бўлган ва дунёдаги энг кучли армияни отлиқлар ҳужумига олиб боришга тайёрланмоқда. Бу фақат ният декларацияси бўлса ҳам, кўплар учун ноқулайлик туғдириши мумкин.
