Нега саратон кўпаймоқда
ASTANA. Kazinform – Бу тиббиёт ривожига боғлиқми ёки одамлар саломатлиги билан боғлиқ турли ҳодисалар юз беряптими – номаълум, аммо кейинги йилларда Қозоғистонда саратон касаллигига чалинганлар сони ортиб бораётгани аниқ. Жаҳон саломатлик куни муносабати билан Kazinform мухбири ушбу масалани ўрганиб чиқди ва онкологлар билан суҳбатлашди.
Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, ҳар йили 40 мингдан ортиқ одамда саратон касаллиги аниқланган. 2024 йил охирида 41 318 киши саратон касаллигига чалинган ва беморлар рўйхати 230 мингдан ошган. Ва 2023 йилда 41 519 та ҳолат қайд этилган бўлса, ўша пайтдаги рўйхат 218 186 та бўлган. Яъни саратон касаллигига чалинганлар сони 1 йилда 5,9 фоизга ошган.
Саратоннинг қайси тури кўпроқ учрайди?
2024 йилда рўйхатга киритилган 41 318 кишидан 5 652 нафарида кўкрак бези саратони аниқланган. Иккинчи ўринда колоректал саратон, касалликнинг бу турига 4029 киши чалинган. Ўпка саратони учинчи ўринда – 3833 нафар бемор. Кейинги ўринларда ошқозон саратони (2907) ва бачадон бўйни саратони (1921) туради.
Бу мавзу кўтарилгач, шифокорлар фуқароларнинг ўз вақтида тиббий кўрикдан ўтказилмаётгани ҳақида баҳслаша бошлади. Натижада, кўп одамлар шифокорларга фақат касаллик кескин тус олганда мурожаат қилади. Буни кимлардир билади, кимдир билмайди, лекин мамлакатда аҳолининг маълум бир қисми учун ҳар йили бепул скрининг ўтказиш имконияти яратилган. 40 ёшдан ошган одамларга йилига камида бир марта тиббий кўрикдан ўтиш тавсия этилади. Аёллар учун бачадон бўйни саратони (25 ёшдан бошлаб) ва кўкрак саратони (40 ёшдан бошлаб) учун скрининглар ўтказилади. Эркаклар учун простата саратони учун текширувдан ўтиш имконияти мавжуд. Бундан ташқари, 50 ёшдан ошган фуқаролар йўғон ичак саратони текширувидан ўтказилади.
Масалан, 2024 йилда 2,8 миллион қозоғистонлик саратон касаллигига қарши скрининг текширувидан ўтган. 795 минг 387 нафар аёл бачадон бўйни саратони скрининг текширувидан ўтказилди, 60 минг 200 нафар аёлда бачадон бўйни ракининг турли патологиялари аниқланди. 940 502 нафар аёл кўкрак бези саратони бўйича скрининг текширувидан ўтказилди, 184 минг 709 нафарида турли кўкрак патологиялари аниқланди. 1 миллиондан ортиқ эркак ва аёллар йўғон ичак саратони учун скринингдан ўтказилди. 9 828 кишида йўғон ичакнинг турли патологиялари аниқланган.
Дарвоқе, юзлаб саратон касаллигига чалинганлар хорижга даволаниш учун кетяпти. Ўтган йили 138 нафар қозоғистонлик даволаниш учун чет эллик мутахассисларга мурожаат қилган бўлса, 2023 йилда 186 нафар бемор хорижга кетган.
Касалликнинг сабаби нима - табиий омилларми ёки генетиками?
Энди бу масала бўйича онкологларнинг фикрига мурожаат қилайлик. ҚР Президенти Администрацияси ҳузуридаги Марказий тиббиёт шифохонаси бош онкологи Назар Сейдалиннинг сўзларига кўра, Қозоғистонда ҳақиқатан ҳам саратон ва у билан боғлиқ ўлимлар доимий равишда ўсиб боряпти.
“Мамлакатимизда ҳар куни 100 дан ортиқ одам саратон касаллигига чалинган, 36 киши ушбу касалликдан вафот этган. Бу шунчаки статистика эмас, ҳар бир рақам ортида кимнингдир яқин инсони туради. 2023 йилда ушбу касалликдан 12 958 киши вафот этган. Бу кичик қишлоқ аҳолисига тенг кўрсаткич.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, 2022 йилда дунё бўйлаб 20 миллион янги саратон касаллиги рўйхатга олинади ва бу кўрсаткич 2050 йилга бориб 77 фоизга ошиб, 35 миллионни ташкил этиши кутиляпти. Бунинг сабаби шундаки, дунё аҳолиси сон жиҳатдан ўсиб, шунингдек, қариб боряпти, саратон эса бутун инсоният учун сурункали касалликка айланиб боряпти. Қозоғистон ҳам бу жараёндан холи эмас”, - деди шифокор.
Н. Сейдалиннинг фикрича, ҳозирги илмий нуқтаи назарга кўра, саратон кўп омилли касалликдир. Яъни, аниқ бир сабабни аниқлаш мушкул. Бироқ, саратон пайдо бўлишига таъсир қилувчи омилларни иккига бўлиш мумкин. Биринчиси, назорат қилиб бўлмайдиган омиллар: генетика, экология. Биз бу омилларни ўзгартира олмаймиз. Иккинчиси - бошқариладиган омиллар: турмуш тарзи, одатлар.
Олимларнинг таъкидлашича, сурункали юқумли бўлмаган касалликлар, жумладан, саратон касаллигининг 75 фоизи инсон хатти-ҳаракати билан боғлиқ. Энг муҳим хавф омиллари: чекиш, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, семириш ва кам жисмоний фаоллик.
“Инсоннинг психологик ҳолати ҳам катта рол ўйнайди. Чунки психологик беқарорлик, стресс, ташвиш каби омиллар инсоннинг турмуш тарзига бевосита таъсир қилади. Саратоннинг аниқ сабаби тўлиқ тушунилмаган бўлса-да, асосий механизм маълум: танадаги ҳужайралар мутацияга учрайди ва назоратсиз равишда кўпая боради. Бизнинг иммунитетимиз доимо ҳимояда бўлиб, хатарли ҳужайраларни йўқ қилишга ҳаракат қилади. Аммо, агар инсоннинг турмуш тарзи носоғлом бўлса, иммунитет заифлашади ва саратон ҳужайралари кўпайишда давом этади.
Менинг шахсий фикримча, инсоннинг тафаккури, руҳий ҳолати унинг саломатлигининг асосий пойдевори ҳисобланади. Агар инсон ижобий фикр юритса ва ўзини ривожлантиришга интилса, у онгли равишда соғлиғига ғамхўрлик қилади: тўғри овқатланиш, спорт билан шуғулланиш ва стрессни бошқаришни ўрганади. Ва агар инсон доимо салбий фикрда бўлса ва тушкунликка тушса, у овқат, спиртли ичимликлар ва сигарет каби нарсалардан тасалли излайди. Бу хавфли касалликларнинг ривожланишига олиб келади”, – дейди бош онколог.
Миллий онкология илмий маркази ҳузуридаги Консультатив диагностика маркази раҳбари, 1-тоифали шифокор Индира Қусаинованинг айтишича, Қозоғистонда сўнгги 5 йилда онкологик касалликлар сони кўпайган бўлса-да, эрта ташхис қўйиш ва даволаш усуллари такомиллаштирилгани туфайли ўлим даражаси камаймоқда.
“Масалан, 2023 йилда саратон касаллигидан 12 мингдан ортиқ киши вафот этган бўлса, 2024 йилда ўлим даражаси 3,2 фоизга камайди. Тиббиёт технологиялари ривожи туфайли саратон касаллигини барвақт аниқлаш мумкин, шу боис статистик кўрсаткичларнинг ўсиши ҳам қисман шу билан боғлиқ”, – дея гап бошлади Индира Бериковна.
Шифокор саратоннинг ягона сабаби йўқлигини айтди. Саратоннинг аниқ механизмлари фанда ҳали тўлиқ ўрганилмаган. Бироқ, маълум хавф омиллари мавжудлиги аниқ.
“Менимча, бу омилларни бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин. Биринчиси, ёмон одатлар - чекиш, вапинг ёки электрон сигареталар ва спиртли ичимликларни ҳаддан ташқари истеъмол қилиш - саратон ривожланиш хавфини оширади. Масалан, чекиш кўплаб саратон турларининг асосий сабабидир: ўпка саратони ҳолатларининг аксарияти чекиш билан боғлиқ ва оғиз, ҳалқум, қизилўнгач, сийдик пуфаги, ошқозон ости бези ва буйрак саратони ҳам чекиш билан боғлиқ. Спиртли ичимликларни ҳаддан ташқари истеъмол қилиш ошқозон-ичак касалликларига олиб келиши мумкин.
Иккинчиси - ирсият. Саратоннинг айрим турларининг ривожланишида генетик мойиллик муҳим рол ўйнайди. Масалан, кўкрак бези саратони BRCA1 ва BRCA2 генларидаги мутациялар билан боғлиқ, бу мутациялар оила тарихи бўлган одамларда кўпроқ учрайди.
Учинчидан, нотўғри овқатланиш, фастфуд, канцероген моддаларга бой озиқ-овқатлар, консервалар, нитратлар ва нитритларга бой озиқ-овқатлар ошқозон-ичак саратони ривожланиш хавфини оширади”, - дейди мутахассис.
Тўртинчи сабабни И. Қусаинова вирусли инфекцияларда кўрди. Баъзи вируслар саратон ривожланишига ҳисса қўшади. Улар орасида инсон папилломавируси бачадон бўйни саратонининг асосий сабаби ҳисобланади. Гепатит В ва C вируслари жигар саратони ривожланиш хавфини оширади. Helicobacter pylori бактерияси ошқозон саратони ривожланишига олиб келиши мумкин.
Бешинчидан, турли хил ташқи муҳит омиллари. Ионлаштирувчи ва ультрабинафша нурланишни қайд этиш мумкин. Турли хил нурланишлар саратон хавфини оширади. Ионлаштирувчи нурланиш (масалан, радиация терапияси ёки ядровий ишлаб чиқаришдан) лейкемия ва қалқонсимон без саратони ривожланиш хавфини оширади. Ультрабинафша нур билан нурланиш (қуёш нури ёки қуёш ваннаси қабул қилинадиган жой) тери саратонининг асосий сабабидир. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши ва ундаги зарарли моддалар ўпка саратони ривожланиш хавфини оширади. Сурункали стресс, жисмоний фаолиятнинг етишмаслиги, ортиқча вазн ҳам касалликнинг ривожланишига ёрдам беради.
“Буларнинг кўпчилигининг олдини олиш мумкин. Саратон касаллигининг олдини олишда соғлом турмуш тарзи, тўғри овқатланиш, кун тартибига риоя қилиш, стрессдан қочиш, ёмон одатлардан воз кечиш, атроф-муҳит омилларидан ҳимояланиш, юқумли касалликларга қарши эмланиш, мунтазам тиббий кўрикдан ўтиш муҳим аҳамиятга эга”, – дейди шифокор.
Кўпчилик ўз соғлиғига эътибор бермаяпти
Кўпинча одамлар ўз вақтида текширувдан ўтмайди ва саратон касаллигига чалинади. Президент Администрацияси ҳузуридаги Марказий тиббиёт шифохонаси бош онкологи Назар Сейдалиннинг айтишича, бу шунчаки фикр эмас, ҳақиқат.
“Қозоғистонда саратон касаллигининг аксарияти II ва III босқичларда аниқланади. Бунинг бир қанча асосий сабаблари бор: тиббий саводхонликнинг пастлиги, ташхисни эшитишдан қўрқиш, соғлиқни сақлаш тизимига ишончсизлик ва ўз соғлиғига бепарволик. Кўпчилик ўз соғлиғини қадрламайди. Одам касал бўлмагунча соғлиғи ҳақида қайғурмайди. Бироқ касаллик кучайганида қўрқув ва ваҳима пайдо бўлади ва даволаниш қиммат ва қийин бўлади.
Шунинг учун профилактика энг самарали усулдир. Саратон касаллигининг олдини олиш учун мураккаб чоралар талаб қилинмайди. Йилига бир марта ёшингизга қараб тўлиқ тиббий кўрикдан (умумий кўрик, қон таҳлиллари, ультратовуш текшируви, эндоскопия, ЭКГ, онкоскрининг) ўтишингиз керак. Сурункали касалликлар ёки хавф омиллари (семизлик, чекиш, ирсият) бўлган одамлар учун ҳар олти ойда бир марта асосий диагностикадан ўтиш тавсия этилади. Психологик саломатлик ҳам муҳим жиҳатдир. Агар инсоннинг онги беқарор бўлса, биринчи бўлиб унинг танаси азобланади”, - дейди эксперт.
Онколог Индира Қусаинова ҳам беморларнинг аксарияти касал бўлиб, турли аломатлар пайдо бўлгандагина шифокорга мурожаат қилишини тан олди.
“Аломатларнинг пайдо бўлиши саратоннинг бошқа босқичга ўтганлигининг белгисидир. Бунинг сабаби шундаки, саратон дастлабки босқичларда ҳеч қандай аломат келтирмаслиги мумкин. Шунинг учун эрта ташхис қўйиш ҳаётни сақлаб қолишнинг калитидир. Мамлакатимизда бунинг учун шарт-шароит яратилган, бироқ ҳар бир фуқаро ўз соғлиғи – ўз масъулияти эканини унутмаслиги керак”, — дея хулоса қилди шифокор.
Мавзуни олдинга силжитсак, саратон ўтмишдагига нисбатан кўпайган ёки камайган деб тахмин қила олмаймиз. Рақамларнинг кўпайиши тиббий скринингнинг яхшиланиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Энг муҳими, ҳар бир киши касаллигининг кучайишини кутмасдан, ўз вақтида шифокорга кўриниши керак.
Муаллиф: Мадияр Тўлеуов
