Нега Глобал Жануб давлатлари БРИКСга қўшилишни хоҳлайди
Сиёсий алянслар анъанавий равишда уларга кирувчи томонларнинг турли манфаатларини ҳисобга олган ҳолда тузилади. Аммо, қоида тариқасида, кўпроқ обрўли иштирокчилар уларда энг катта "овоз" га эга. ХХ асрнинг икки қутбли дунёси аста-секин кўп қутбли бўлди, лекин йирик нуфузли давлатлар доимо ўзларининг статус-кволарини сақлаб қолишга интилишган. Ҳатто йирик ташқи сиёсат бирлашмаларининг бир қисми сифатида ҳам. Kazinform агентлигининг халқаро кузатувчиси БРИКС халқаро ташкилотида "кучларнинг тақсимланиши"ни ўрганиб чиқди, шунингдек, бу НАТОнинг де-факто аналогими деган саволга жавоб топишга ҳаракат қилди.
Ўнинчи иштирокчи
2024 йил 2 сентябрда Туркия БРИКСга аъзо бўлиш учун ариза топширди. Бу кўплаб мунозараларга сабаб бўлди, эҳтимол бу мамлакат ўз векторини Европа ва НАТОдан Глобал Жанубга ўзгартиришга ҳаракат қилиши мумкин. Бу одатда назарий жиҳатдан саноатлашган мамлакатларни бирлаштиришнинг муқобил моделини биргаликда яратиши мумкин бўлган мамлакатларга бериладиган ном. Буларга одатда Катта еттилик (G-7) мамлакатлари киради.
Туркия НАТО ҳарбий-сиёсий алянси аъзоси бўлганлиги ва аввал Европа Иттифоқига қўшилишга интилгани сабабли унинг БРИКСга мурожаати дарҳол катта қизиқиш уйғотди. Биринчидан, БРИКС ўзини НАТО, ЕИ ва G7 мамлакатларига муқобил сифатида кўрсатгани учун. Яъни, Туркия шу тариқа ҳали можаро бўлмаган, балки турли манфаатларнинг қарама-қаршилиги ва намоён бўлаётган вазиятда Глобал Жануб мамлакатлари томонида бўлишни хоҳлаётгани ҳақидаги тахминлар дарҳол пайдо бўлди. Кўпчилик буни G7 га кирмайдиган мамлакатларнинг глобал дунёда эгаллаб турган ролидан норозиликнинг ўсишининг маълум бир тенденцияси сифатида кўриш мумкин, деб ҳисоблайди.
Аслида, БРИКС G-7 аъзоси бўлмаган бешта энг йирик давлат томонидан яратилган. Булар Бразилия, Россия, Ҳиндистон, Хитой ва Жанубий Африка. Ўтган 2023 йилда уларга яна 5 давлат қўшилди - Аргентина, Миср, Эрон, Бирлашган Араб Амирликлари, Эфиопия. Тўғри, либертар Хавер Майли Аргентина президенти этиб сайланганидан сўнг, иккинчиси БРИКСга қўшилишдан бош тортди.
Бироқ, ҳар ҳолда, бу ташкилот дунё аҳолисининг кўпчилиги сўнгги ўн йилликларда иқтисодиёти анча фаол ривожланаётган мамлакатларни бирлаштиради. Бу, айниқса, бугунги кунда иқтисодий ривожланишда сезиларли натижаларга эришган Хитой ва Ҳиндистонга тегишли эди.
БРИКС мақсадлари
БРИКС ҳақида гапирганда, биз доимо иқтисодиётнинг ҳажми, аҳоли сони ва шунинг учун истеъмол бозорининг ҳажми ҳақида гапирамиз. Умуман олганда, биз ушбу уюшманинг таъсирчан кўлами ҳақида гапирамиз. Шунга кўра, бу сотув бозорлари, истеъмолчилар, экспорт ва импорт ҳақида гапираётганлиги сабабли, бу барча ҳажмларга эга бўлган мамлакатлар назарий жиҳатдан жаҳон иқтисодиётида муҳимроқ рол ўйнаши керак деган тахминга асос бўлди.
Ушбу ҳукмнинг замирида биз энди жаҳон иқтисодиётидаги ўзаро боғлиқлик ҳақида гапириш мумкин, бу нафақат саноати ривожланган мамлакатларга, балки глобал жануб деб аталадиган давлатларга ҳам тегишли. Яъни, биринчиси иккинчисига кўпроқ қарам бўлиб қолди, чунки улар экспорт-импорт оқимларини белгилайди ва саноати ривожланган мамлакатларда иқтисодий барқарорликни таъминлайди.
Шу маънода БРИКС мамлакатлари саноати ривожланган мамлакатларга нисбатан маълум даъволари бор. Улар эришган натижалар глобал муаммоларда янада кенгроқ иштирок этишлари учун замин яратади, деб ҳисоблайдилар. Гарчи бу саволнинг ўзи ҳамон дунёнинг этакчи саноати ривожланган мамлакатларига қарамлиги туфайли адолатсизлик ҳисси борлигини кўрсатса ҳам.
Шундай қилиб, БРИКС ғояси статистик кўрсаткичлар билан аниқланган шартли миқдорий ёндашувга асосланган эди. Агар Хитой ва Ҳиндистонда миллиардлаб тайёр маҳсулот истеъмолчилари бўлса, уларнинг нуқтаи назаридан АҚШ, Япония ва Европа Иттифоқи ишлаб чиқарувчилари буни ҳисобга олишлари керак. Шунинг учун БРИКСни яратишда асосий вазифа глобал сиёсат ва иқтисодиётда янада адолатли тизимни ўрнатиш билан боғлиқ эди. Шунга кўра, ушбу ташкилот доирасида йирик иқтисодиётларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш ушбу муаммони ҳал қилишга ёрдам бериши керак эди.
Бир томондан, худди шу саноати ривожланган мамлакатлар билан глобал даражадаги музокаралар учун саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш орқали. Дарҳақиқат, бундай катталикдаги мамлакатларнинг позициясини эътиборсиз қолдириш қийин. БРИКС умумий позицияни шакллантириши керак эди. Бошқа томондан, ташкилот мамлакатлари ички алоқаларни ривожлантириши керак эди. Хусусан, энг долзарб масала улар ўртасидаги тўлов тизимлари билан боғлиқ эди. Чунки жаҳон савдосида ҳамон доллар, евро ва маълум даражада иена устунлик қилади.
Аммо дастлаб БРИКСнинг ўз чекловлари бор эди. Унинг учун соф маслаҳат функциясидан ташқарига чиқиш қийин эди. Ушбу ташкилотга аъзо бўлган мамлакатларнинг манфаатлари жуда бошқача. Масалан, Бразилия, Ҳиндистон ва Жанубий Африкада саноати ривожланган давлатлар билан ўта кучли қарама-қаршилик вазифаси йўқ. Улар ўз манфаатларини ҳимоя қилишни хоҳлашади, лекин зиддият эмас. Ҳиндистон ва Хитой муносабатларидаги вазиятга назар ташласангиз, улар идеалдан йироқ. Мамлакатлар чегара масалалари ва минтақавий геосиёсатда тафовутларга эга. Охирги икки йил ичида маълум бўлишича, Россия ва Хитой ҳам Ғарб дунёси билан муносабатлар ва глобаллашув борасида бутунлай бошқача қарашларга эга.
"Чемберленга жавобимиз"?
Бу ўринда глобаллашувнинг муҳим жиҳатини таъкидлаш жоиз.
Дарҳақиқат, глобал жанубий мамлакатларнинг жаҳон иқтисодиётидаги мавжуд вазиятдан норозилигига ҳам сабаб бўлмоқда. Гап шундаки, жаҳон иқтисодиётининг кейинги 30 йил ичида жадал ривожланиши саноати ривожланган мамлакатлар институтлари томонидан таъминланди ва бу ҳозирги кунгача давом этмоқда. Албатта, бу ривожланишнинг локомотиви асосан Хитой ва ривожланаётган деб аталган бошқа мамлакатлар эди. Аммо бундай миқёсда глобал савдони амалга оширишга имкон берган барча институтлар Ғарб институтлари билан боғлиқ эди.
Улар орасида нафақат молиявий институтлар ва, албатта, валюта, балки инвестициялар учун барча ҳуқуқий ёрдам, суғурта компаниялари, логистика ва унинг қоидалари ва бошқалар. Гарчи энг сезиларли нарса, албатта, молия.
Барча эркин конвертация қилинадиган валюталар саноати ривожланган мамлакатларга тегишли эканлиги аниқ. Булар АҚШ доллари, евро, япон иенаси, инглиз фунт стерлинги, швейцария франки ва Австралия, Канада ва Янги Зеландия валюталаридир. Охирги бешта муҳим аҳамиятга эга эмас. Бундан ташқари, уларнинг энг муҳим вазифаси ҳатто захира валюта сифатида фойдаланиш эмас, балки савдони таъминлашдир.
Ҳатто Хитойнинг иқтисодий гигантининг валютаси юань ҳам эркин конвертация қилинмайди. Айни пайтда Хитой ва Россия ўртасида савдо операциялари ва уларни қўллаб-қувватловчи тўловларни амалга оширишда катта қийинчиликлар мавжуд. Хитой банклари Қўшма Штатларнинг санкцияларидан қўрқишади ва агар у Москва биржасида сотилган бўлса, ўз юанини ҳам қабул қилмайди. Чунки Хитойнинг ўзи АҚШ ва Европа Иттифоқи билан жаҳон савдосига боғлиқ. Шу билан бирга, Россия Ҳиндистондан ўзига сотилган ўнлаб миллиард долларлик нефть эвазига олинган рупийларни олиб кета олмайди. Чунки Ҳиндистон молия органларининг розилиги йўқ.
Аслида, БРИКС ҳеч қачон иштирокчи мамлакатлар ўртасида тўлов тизимини ярата олмади, гарчи бу ташкилот яратилганда режалаштирилган эди. Албатта, БРИКС давлатларининг янги тараққиёт банки ҳам бор, лекин унинг имкониятлари ҳали ҳам чекланган. Ҳозиргача у асосан суверен кафолатлар билан таъминланган 8 миллиард долларгача кредитларни молиялаштирди.
Глобал жанубга йўл олиш
Шунда савол туғилади, нега Туркия бу ташкилотга киришга интилади? Қолаверса, нима учун Озарбайжон, Индонезия ва Малайзия у ерга боришни хоҳлайди? Нега улар Миср, Эрон, БАА ва Эфиопияни 2024 йил январида БРИКСга қабул қилишди? Тахмин қилиш мумкинки, шу тарзда ташкилот, бир томондан, Глобал Жануб мамлакатларини бирлаштириш бўйича ўзининг асл миссиясини бажарса, бошқа томондан, Ғарб билан қарама-қаршилик ғоясидан узоқлашади.
Турли манфаатларга эга бўлган кўплаб мамлакатларни ҳисобга олган ҳолда, янада қаттиқроқ форматлар бўйича келиша олмаслиги аниқ. Шуниси эътиборга лойиқки, Хитой ташқи ишлар вазири Ван И БРИКСни кенгайтириш ғоясини 2022 йил 19 майда Россия ва Ғарб ўртасидаги сўнгги можаро бошланганидан атиги уч ой ўтиб таклиф қилган.
Умуман олганда, Хитой халқаро ташкилотларда иштирок этишда анча самарали ёндашувга эга. Уларнинг бирортасида у ҳар доим этакчи рол ўйнайди, лекин ҳеч қачон кўпроқ консолидацияга интилмайди. Эҳтиёткорлик сиёсати билан ажралиб туради, Пекин кескин ҳаракатлар қилмасликни афзал кўради. Айниқса, глобал савдо нуқтаи назаридан, унинг таваккал қилмаслиги муҳим, шунинг учун Хитой одатда санкцияларга амал қилди. Лекин Россия билан савдо арзонроқ энергия олиш ва Россия бозорларига маҳсулот сотиш нуқтаи назаридан ҳам муҳим. Аммо унинг аҳамияти АҚШ ва Европа Иттифоқининг йирик бозорларини хавф остига қўядиган даражада муҳим эмас.
Умуман олганда, Хитой барқарорлик ва иқтисодий манфаатлар тарафдори. Ҳозирда Осиёда БРИКСга қўшилиш истагида бўлган ҳар бири ҳали ҳам жаҳон иқтисодиёти ва сиёсатидаги энг муҳим омил сифатида Хитойга эътибор қаратмоқда. Бундан ташқари, “Глобал жануб” деб аталувчи давлатларнинг мужассамлашган позицияси масаласи ҳамон кун тартибида қолмоқда. Бу ҳар доим тегишли. Шундай қилиб, маслаҳат ҳар доим долзарбдир, лекин бу қарама-қаршилик эмаслиги аниқ.
