Назариядан амалиётга: Қозоғистон фани қандай ўзгармоқда
Қозоғистонда грант маблағлари ҳисобидан 208 та илмий лойиҳа амалга оширилмоқда, улардан 6 таси 1 миллиард тенгедан ортиқ сотувга эришган. Маҳаллий олимларнинг ишланмалари қайси соҳаларда татбиқ этилган ва бу мамлакат иқтисодиётига қандай таъсир кўрсатмоқда - Kazinform агентлиги таҳлилий материалида.
11 мингдан ортиқ ёшолимлар Давлат раҳбари 2023 йилда илм-фанни ривожлантириш учун 3 йил давомида 625 миллиард тенге ажратишга қарор қилди, кейинчалик бюджетни ошириш режалаштирилган. Шунингдек, Президентнинг топшириғига кўра, ёш олимларни қўллаб-қувватлаш янада кучайтирилди. Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, ҳозирда фан соҳасида 25 473 нафар олим ишлайди (2024 йилга нисбатан 13 фоизга кўп).
Тадқиқотчиларнинг 48 фоизи олим ёки илмий даражага эга, бу 2060 нафар фан доктори, 4837 нафар фан номзоди, 3456 нафар PhD ва 85 нафар мутахассисликлари бўйича доктор. Бундан ташқари, олимларнинг 46 фоизи 40 ёшгача; 31фоизи - 41 ёшдан 54 ёшгача; 23 фоизи - 55 ёшдан ошганлар.
ҚР Фан ва олий таълим вазирлиги маълумотларига кўра, Қозоғистонда ёш олимларнинг умумий сони 11 703 кишини ташкил этади, улардан 9 796 нафари тадқиқотчи бўлиб ишлайди.
Иқтисодиётга 100 млрдтенге
Мамлакатимизда грант асосида молиялаштириладиган лойиҳаларни танлаш “Фан фонди” АЖ томонидан амалга оширилади. Айни пайтда 208 та илмий лойиҳа амалга ошириляпти, 24 таси экспорт қилинди. Вазирлик таъкидлаганидек, 6 та лойиҳа бўйича 1 миллиард тенгедан ортиқ сотувга эришилди. Лойиҳаларнинг давлат иқтисодиётига қўшган умумий ҳиссаси, жумладан, сотиш, солиқ тушумлари, хусусий капитални қўшма молиялаштириш ва асосий воситаларни сотиб олиш бўйича 109,7 миллиард тенгени ташкил этди. Илмий фонднинг лойиҳа портфели 350 та ишланмадан иборат. Бундан ташқари, энг кўп –142 таси агросаноат мажмуаси ва қишлоқ хўжалиги хом ашёсини қайта ишлаш соҳасида амалга оширилди.
Қозоғистон олимларининг муваффақиятли ишланмаларига қуйидагилар киради: ёғоч компонентлари асосида композит материаллар ишлаб чиқаришни ташкил этиш, ем-хашак экинларининг юқори сифатли уруғларини ишлаб чиқариш бўйича инновацион марказни яратиш, ўсимликчилик учун табиий полимерлар асосида маҳаллий биологик ёпиштирувчи ишлаб чиқаришни яратиш, шунингдек, турли хил иқтисодий фаолият эҳтиёжлари учун мамлакатимизда ишлаб чиқилган учувчисиз ҳаво тизимларини ишлаб чиқариш. Бундан ташқари, қозоғистонлик олимлар саратон касаллигига қарши дори ишлаб чиқди.
Ҳозирда препарат клиник синовдан ўтказилмоқда. ҚР Фан ва олий таълим вазири Саясат Нурбекнинг сўзларига кўра, маҳаллий саратонга қарши дори 2025 йил охиригача рўйхатга олинади.
Фанга қанча пул ажратилади
Kazinformнинг сўровига жавобан Фан ва олий таълим вазирлиги илм-фанни ривожлантириш учун ажратилаётган бюджетни эълон қилди.
«2024 йилги республика бюджетида фанни ривожлантиришга 169,9 миллиард тенге (илмий тадқиқотларни мақсадли ва грант маблағлари, илмий ва илмий-техникавий фаолият натижаларини тижоратлаштириш лойиҳаларини грант маблағлари, фундаментал тадқиқотларни амалга оширувчи илмий ташкилотларни молиялаштириш ва фундаментал молиялаштириш) йўналтирилди», — дейилади вазирлик хабарида.
Шу билан бирга, маҳаллий илм-фанни ривожлантириш учун 2025 йилга мўлжалланган республика бюджети ортиб, 230,8 миллиард тенгени ташкил этди.
Қозоғистон GII рейтингида 109-ўринни эгаллади
Фан ва инновациялар соҳасидаги энг нуфузли халқаро рейтинглардан бири Global Innovation Index (GII) ҳисобланади. Ушбу индекс дунё мамлакатларининг инновацион ривожланишини тавсифловчи 82 та кўрсаткичдан иборат бўлиб, инновацияларга кенг қарашни, жумладан, сиёсий муҳит, таълим, инфратузилма ва бизнеснинг ривожланиш даражасини акс эттиради.
Қозоғистон Республикасида 2023–2029 йилларда олий таълим ва фанни ривожлантириш концепциясида мамлакатимизнинг GII рейтингидаги ўрнини босқичма-босқич ошириш кўзда тутилган.
2024 йил якунларига кўра Қозоғистон GII рейтингида 109-ўринни эгаллади. Қозоғистонлик олимлар ҳар йили “500 та илмий стажировка” грант дастури бўйича дунёнинг етакчи илмий марказларига (АҚШ, Буюк Британия, Туркия, Россия, Германия, Франция вабошқалар) стажировка ўташ учун юборилади, деб хабар берди Қозоғистон Республикаси Таълим ва фан вазирлиги. 2021 йилдан 2024 йилгача 1305 нафар қозоғистонлик олим юборилган, уларнинг 62 фоизи ёш олимлардир.
Шундай қилиб, илм-фанни ривожлантириш Қозоғистон учун асосий устувор йўналишлардан биридир. Мамлакатда илмий изланишларни молиялаштириш, илмий ташкилотларни модернизация қилиш, хорижда стажировкалар кўпайтириш босқичма-босқич амалга ошириляпти, бу эса илм-фанни янги авлод учун янада жозибадор қилади.
ҚР Фан ваолий таълим вазирлиги маълумотларига кўра, 2025–2027 йилларга мўлжалланган амалий фанни давлат томонидан молиялаштириш 531,1 миллиард тенгегача оширилди. Бу чора-тадбирларнинг барчаси Қозоғистонда илмий-тадқиқот инфратузилмасини мустаҳкамлашга хизмат қилади.
