Мўғулистондан топилган қадимий туркий битиктошдаги ёзувлар ўқилди

ASTANA. Kazinform – Мўғулистоннинг Номғон текислигидан топилган қадимий туркий битиктошдаги ёзувлар ўрганилиб, Турк хоқонлиги тарихи янги маълумотлар билан тўлдирилди, деб хабар беради Халқаро Турк академияси матбуот хизмати.

Моңғолиядан табылған көне түрік бітіктасындағы жазулар оқылды
Фото: Халқаро Турк академияси матбуот хизмати

2019 йилдан бери Халқаро Турк академияси Археология институти ва Мўғулистон Фанлар академияси Мўғулистоннинг Архангай вилоятидаги Номғон водийсида қўшма археологик қазишмалар олиб бормоқда.

2022 йилда “Номғон-2” мажмуасида олиб борилган археологик ишлар давомида бошқа муҳим тарихий ёдгорликлар қатори қоянинг юқори қисмидаги қадимий туркий ва сўғд ёзувлари ҳам топилди.

Моңғолиядан табылған көне түрік бітіктасындағы жазулар оқылды
Фото: Халқаро Турк академияси матбуот хизмати

Ушбу битикларни ўқиш натижасида қадимги туркий ёзувда ёзилган 12 сатр (“Қутлуқ хоқон турк... Тангир ўғли...”) ва сўғд тилидаги 6 қатордан иборат матн (“Қутлуғ хоқон...”) ўқилган ва ўрганилган. Бу маълумотлар ушбу археологик ёдгорликнинг Қутлуғ хоқонга тегишли маросим мажмуаси бўлганлигини илмий жиҳатдан исботлайди.

Ва 2023 йилда юқорида қайд этилган тошнинг пастки қисми Улан-Батор шаҳрида топилди ва тақдим этилди. Бу қисмда битиклар ҳам сақланиб қолган. Бироқ қаттиқ шикастланган қадимий туркий ёзувни ўқиб бўлмади. Бироқ, тошнинг орқа томонида қисман сақланиб қолган хитойча белгиларни ўқиш мумкин.

Ҳозирда Ички Мўғулистон университети (Хитой) мутахассислари — профессор Боржигитай Мўрўн, доктор Чуй Нинг ва доктор Сугар махсус таклиф қилинган ва хитойча матнни ўқиш ва аниқлаш ишлари давом этмоқда. Тошнинг пастки қисмидаги хитой ёзуви юқоридан пастга, чизиқлар эса ўнгдан чапга ёзилган. Ушбу бўлимдаги 15 қаторнинг 3-8 қаторларини ўқиш мумкин. Ҳар бир сатрда тахминан 24 иероглиф мавжуд бўлиб, жами 290-300 иероглифни ташкил қилади.

2025 йил январь ойида Ички Мўғулистон университети мутахассислари ёрдамида тошнинг пастки қисмидаги хитойча матннинг бир қисми ўқилди. Бу иш натижасида 4-қаторда “турк” сўзи ва “Қутлуғ” (хитойча талаффузи: “Гу-ду-лу”) унвони аниқлангани маълум бўлди.

Халқаро Турк академияси ва Мўғулистон Фанлар академияси Археология институти вакилларининг таъкидлашича, ушбу топилма “Номғон-2” маросим мажмуасининг қадимги турк даврига, хусусан, Иккинчи Турк хоқонлигининг асосчиси Елтерис Қутлуғ хоқон (682-692) даврига тегишли эканлигини яна бир бор исботлайди.

Сўнгги хабарлар