Миллий жамғарманинг келажаги: маблағлар камаядими ёки кўпаядими
Бизга маълумки, ҳар йили давлат бюджетида камомад юзага келганда Ҳукуматга Миллий жамғармадан қўшимча маблағлар келиб тушади. Бироқ, ҳозир мамлакат расмийлари бу тенденцияни тўхтатишга ҳаракат қилмоқда ва бюджет харажатларини қисқартиришни келажак режаси деб ҳисобламоқда. Шу ўринда “Нима учун Миллий жамғарма бунчалик муҳим ва нега Ҳукумат жамғармадан пул олади?” деган саволлар туғилади. Кazinform мухбири кўпчиликни ўйлантираётган мавзуни таҳлил қилди.
Жамғарма нима учун ташкил этилган ва унда қанча маблағ сақланмоқда?
Миллий жамғармани ташкил этишдан асосий мақсад келажак авлодлар учун маблағ қолдиришдир. Бу нафақат бизда, балки дунё давлатларида ҳам шундай тенденция шаклланган. Бироқ, яна бир мақсад бор. Жаҳон хомашё бозори ўзгариб турадиган ва мамлакат иқтисодиётига оғирлик қиладиган даврларда ҳам маблағлар нохуш ҳодисани тартибга солиш учун ишлатилади. Бир сўз билан айтганда, иккита механизмнинг биринчиси авлодларга ғамхўрлик қилишга, иккинчиси эса барқарорлаштиришга қаратилган.
Қозоғистон Миллий жамғармаси XXI аср бошида, айнан 2000 йилда ташкил этилган. Ўша йил охирида 1,24 миллиард доллар жамғарилган. 2010 йилда бюджет 30 миллиард долларга яқин эди. 13 йилдан сўнг, 2023 йил охирида жамғарма 65,7 миллиард долларга етди. Бироқ бу мамлакат тарихидаги энг юқори кўрсаткич эмас, 2014 йил август ойида Миллий жамғармада 77,2 миллиард доллар бор эди. Нега бундай чегарага етган пул миқдори камайди?
Жадвалдан кўриниб турибдики, 2014 йилдан 2018 йилгача бўлган 4 йил давомида жамғарма деярли 19 миллиард доллар йўқотган. Кейинги 5 йил ичида эса 7,4 миллиард долларга ошди. Энди индивидуал сабабларга эътибор қаратайлик.
Биринчи сабаб - ташқи омил
Юқорида биз Миллий жамғармадан фойдаланишнинг иккита механизмидан бири - барқарорлаштириш ҳақида бекорга гапирмадик. Яъни, бюджетда дефицит бўлган пайтда Ҳукумат фонддан маблағ олиши мумкин. Масалан, ўтган йили нефть фойдасидан жамғармага 4,56 триллион тенге тушган бўлса, бюджетга 4,1 триллион тенге тушди. Шунда даромад плюс 460 миллиард тенге бўлади. 2018 йилда 600 миллиард тенгега ошганини айтмаса ҳам, 2015-2021 йилларда Миллий жамғармада 800 миллиарддан 3,3 триллион тенгегача дефицит юзага келган. Бунинг ўз сабаби бор. Иқтисодий сиёсат институти директори Қайирбек Аристанбековнинг сўзларига кўра, Миллий жамғарманинг камайишига сабаб бўлган омиллар айни маблағлар кўпайган 2014-2015 йилларда бошланган.
– Тўғри, 2014 йилда Миллий жамғармадаги маблағ миқдори 77 миллиард доллардан ошди. Шундан кейин пул миқдори камайди. Бунга бир қатор ички ва ташқи омиллар сабаб бўлди. Ташқи омилга келсак, биз 2014-2015 йиллардан буён Евроосиё иқтисодий иттифоқига аъзомиз. Бу иттифоққа қўшилишдан олдин Қозоғистонда товарлар нархи қўшни Россияникидан 30-50 фоизга арзон эди. Иттифоққа қўшилгандан сўнг Россия товарлари Қозоғистон бозорига оммавий равишда кириб келди. Иш кучи оқиб келди, бизнес кирди, капитал аралашди. Шундай қилиб, бизда яшаш нархи кўтарила бошлади ва Россия ўзгаришсиз қолди. Бу жараёндан кейин Қозоғистон ижтимоий соҳаси оғир аҳволга тушиб қолди. Ниҳоят, бу бюджет харажатларининг ошишига олиб келди, - дейди эксперт.
Иккинчи сабаб - ижтимоий омил
Шубҳасиз, ижтимоий соҳа ларзага келгач, мамлакатда иқтисодий ўсиш суръати секинлашади. 2015-2021 йиллардаги иқтисодий кўрсаткичлар айниқса ёмон, ижтимоий харажатлар коронавирус пандемияси туфайли ошди. Шунинг учун Миллий жамғарма ўсмади. Давлат харажатлари ортиб, даромадлар қопланмаганидан кейин Миллий жамғарма маблағларидан фойдаланиш жараёни ортди.
Манзилли ижтимоий ёрдам: уни кимлар олади ва қандай тайинланади?
Масалан, ҳозир давлат бюджетининг 40 фоизи ижтимоий соҳага сарфланмоқда. Бунгача ўқитувчилар ва тиббиёт мутахассисларининг маошлари икки баравар оширилди, ҳарбий хизматчилар, қутқарувчилар ва ўт ўчирувчиларнинг даромадлари қўшимча равишда оширилди. Буларнинг барчаси бюджетга юк бўлади. Яъни Миллий жамғарма бюджет ходимларининг даромадлари ошишига таъсир кўрсатди.
Учинчи сабаб - нефть нархининг тушиши
Бир томондан, Ҳукуматнинг Миллий жамғармадан маблағ олавериши нефть нархига ҳам боғлиқ. Чунки мамлакат асосий даромадини хомашё экспортидан олади. Нима учун 2014 йилда фонддаги кўрсаткич юқори бўлди? Қайирбек Аристанбековнинг айтишича, бунга нефт нархи бевосита таъсир қилган. 2014 йил охирида Brent нефтининг нархи бир баррел учун 100 долларгача сотилган. 2015 йилдан эса нарх пасайди. Ҳатто 2016 йилда баррел учун 30 долларгача тушиб кетган. Ҳозирги нарх 70 доллар атрофида. Агар нефть нархи ўн йил аввал бўлганидек, баррелига 100 доллар бўлганида, бюджетга Миллий жамғармадан маблағ олиш бутунлай тақиқланган бўларди.
Дарвоқе, маълумки, қонунчилик нуқтаи назаридан Миллий жамғарма маблағларидан фойдаланишнинг биринчи механизми келажак авлодлар манфаати ҳисобланади. “Миллий жамғарма - болаларга” лойиҳаси амалга оширилаётганидан бунинг далилидир. Эндиликда жамғарманинг йиллик сармоявий даромадининг 50 фоизи 18 ёшгача бўлган болалар ҳисобига ўтказилади.
Солиқ имтиёзлари ва яширин иқтисодиётнинг оқибатлари
Маълумки, Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев бу йилги Мурожаатида Солиқ кодексини такомиллаштириш бўйича топшириқ берган эди. Бекорга эмас, масалан, давлат бюджетининг тўлиқ бўлмаслигига, Миллий жамғарманинг кўпаймаслигига қандайдир асоссиз имтиёзлар таъсир қилгандек. Иқтисодчи Қайирбек Аристанбеков кўп имтиёзларни бутунлай олиб ташлаш зарурлигини таъкидлади.
— Миллий жамғармадан маблағ олмаймиз, десак, икки йўл бор. Солиқ кодексида 280 дан ортиқ имтиёз ва кўмаклар санаб ўтилган. Агар унинг 70 фоизи олиб ташланса, бюджетга 3 триллион тенгедан ортиқ маблағ қўшилиши мумкин. Иккинчидан, Қозоғистон ялпи ички маҳсулотида яширин иқтисодиётнинг улуши 18 фоизни ташкил этади. Ҳукумат самарали кураш олиб борса, бюджетга қўшимча 4 триллион тенге тушиши мумкин, - дейди у.
Иқтисодий сиёсат институти директорининг фикрича, келажакда Миллий жамғарма маблағлари кўпайишига умид бор. Лекин Ҳукумат Солиқ кодексини ислоҳ қилиб, яширин иқтисодиёт улушини камайтиргани маъқул. Дарҳақиқат, энг оддий йўл – Президент топшириғига кўра, давлат бюджети харажатларини имкон қадар қисқартиришдир.
