Майдонда қўлланилган қурол, ётоқхонадаги ярадорлар – Декабрь воқеаси гувоҳининг хотираси
Бугунги қаҳрамонимиз Астанадаги Миллий музейда кулолчилик бўйича маслаҳатчи бўлиб ишлайди. Унинг исми Малик Абдулдин. 1986 йил декабрь воқеасида қатнашган бўлса-да, бу ҳақда ҳеч қаерда ёзмаган ва нашр этмаган кўп қозоқлардан бири. Бу шахс ҳақида илк бор Алмати вилояти Панфилов туманида яшовчи фахрий журналист, ўлкашунос Молот Солтанаевдан эшитдик. У бизни таништирди. Мустақиллик байрами муносабати билан ўша суҳбатни ўқувчи эътиборига ҳавола қиламиз.
— Малик оға, декабрь воқеаси ҳақида кўп гапирилади. Ҳатто баъзида ҳар хил одамлар томонидан айтилган хотиралар бир-бирига зид келади. Сиз кўрган Декабр қандай эди?
— Ҳикояни Торғай вилоятидан Алматига қандай етиб келганимдан бошлайлик. Дастлаб ўқишга 1974 йилда 8-синфдан кирганман. Ўша пайтда у Гогол номидаги Алмати ижодий мактаби деб номланган. 1978 йилда ўқишни тугатиб, элга бориб, Аркалиқ шаҳрида ишладим. Орада 1,5 йилга армияга боришга муваффақ бўлдим. 1985 йилда Т. Жургенов номидаги Бадиий академиянинг кулолчилик факультетига ўқишга кирганман, яъни декабрь воқеаси бўлганида 25 ёшдан ошган йигит эдим. Мен иккинчи курсда ўқиб юрган пайтларим. Ўшанда вақтлар қийин эди. Бўш вақтларимда «Кітап» нашриётида қўриқчи бўлиб ишладим. Академия ётоқхонаси ўша пайтда Виноградов кўчасида жойлашган эди. 16 декабрь куни эрталаб соат 5:00 да қўриқхонадан чиқиб, ётоқхонага келганимда бутун талабалар жазавада эди.
- Бунгача ҳеч бирингиз ёшлар кўчага чиқишини билмас эдингиз?
- Ҳеч қандай белги йўқ эди. Мен нимани сезмадим. Воқеанинг бошидан охиригача бўлдим, аммо қандай бошланганини билмай қолдик.
Ваҳима ичида қолганларни тўхтатиб, сўрадим: “Қонаевни олиб ташлашяпти, бошқасини олиб келишяпти. Биз бунга қаршимиз, майдонга чиқамиз”, - дейишди. Элдан қоламизми? Эргашдим. Соат 6:30да 100 чоқли одамлар ётоқхонадан “Менинг Қозоғистоним”ни куйлаб, майдонга чиқдик. Косманавтлар кўчаси орқали Абай кўчасига бордик ва майдон томон йўл олдик. Академиянинг ярмида артистлар ўқийди, биз шаҳарни бошга кўтариб борардик. Майдонга келсак, бор-йўғи 600 нафар қозоқ йигити бор. Улар ҳам қўшиқ куйлаб, уларга қўшилганимиздан хурсанд бўлишди. Айтганча, улар политехника институтининг йигитлари. Улар орасида Алмати зооветеринария институтининг йигитлари ҳам бор. Майдон ўртасига етганимизда олдимизга оқсоқоллар, ака-укалар чиқиб келишди.
- Сиз оқсоқоллар деб кимлар ҳақида айтаяпсиз?
— “Уч ҳарф”нинг одамлари-да. Ўша пайтда КГБ дейишади. “Ҳой, болалар, қўйинглар. Керак эмас, бу хато. Ҳукумат билади. Орқага қайтишлар деб "ақл" айта бошлади.
- Уларнинг орасида машҳур одамлар бўлмаганми?
- Йўқ. Бу уларнинг ташқи кўринишидан, нима қилаётганидан билинади. Мен оқсоқол деганда, асосан полковник унвонидаги одамларни назарда тутяпман.
- Улар КГБ томонидан махсус юборилганини айтдими?
- Йўқ, улар ҳеч қачон бундай дейишмайди. Ўзларини партияда, мафкурада ишлаймиз, деб таништирди. Лекин улар айтмаса ҳам, кимлигини билардик.
Тушгача ҳеч ким тегмади. Соат 11.00 дан провокация бошланди.
- Тушгача майдонда шунчаки турдингизларми?
- Ўша пайтда майдонда 1000 га етар-етмас одам қўшиқ айтаётган эди. Шундай қилиб, провокация қила бошлади.
- Қандай провокация?
– Гуруҳнинг четидан ўғил-қизларни судраб кета бошлашди.
- Айнан кимлар судраб олиб кетди?
- Ўша пайтда форма кийган ходимлар кела бошлади. Форма киймайдиганлар ҳам бор. Биз уларнинг қўлига тушганларни қутқариш учун ҳаракат қилдик. Улар тортиб олишади, биз чиқарамиз, шовқин-сурон кўтарилади. 4-5 киши келиб секин олиб кетади. Биз буни кўришимиз биланоқ интиламиз. Улар четдан келиб, судраб олиб кетади. Провокация кучайгач, майдондаги оломон ҳам ортиб кетди. Уларнинг аксарияти ёшлар эди. Пешиндан кейин одамлар майдонни тўлдиришни бошладилар. Жанжал бошланиб кетди. Мен ҳамма нарсани аниқ эслайман. Қаттиқ аёз эди. Ўт ўчирувчилар келиб, сув сепдилар. Қарши томон дубинка ишлатганидан сўнг, ёшлар мушт билан жавоб қайтаришди. Бир лаҳза иккала томон ҳам бир қарорга келгандек бўлди. “Оқуйга борамиз” деган гап чиқди. Одамлар сони 10 мингдан ошди. Устунлар тепасидаги карнайдан Роза Римбаева ва Ескендир Хасанғалиев қўшиқлари янгради. Майдон саҳнасига қозоқ зиёлилари чиқиб, гапирдилар.
Бир пайт ҳатто ёшлар ҳам трибунага келишди. Мен улар орасида эдим. Бир-икки марта оёқ остига тушиб, омон қолишга муваффақ бўлдим. Майдонда одамлар шунчалик кўпки, сезмасангиз, оёқ ости бўлиш мумкин.
Ўша куни махсус кучлар келмади. Кўплаб ОМОН ва милиция, ўт ўчирувчилар ва КГБ ходимлари бор эди.
- Уларнинг гапларидан кўнглингиз тўлдими?
- Нима деди, билмайман. Майдондаги шовқин-сурондан ким нима деганини эшитиш ҳам, тушуниш ҳам мумкин эмас эди. Энди бир қарасам, милиция ходимларидан бири бош кийимсиз қолибди. Ёш милиционер йиғлаяпти. Биз ундайларни ҳимоя қилдик. Аста-секин қоронғи туша бошлади. Буни кутаётгандек автобуслар кўпая бошлади. Ичи тўла ОМОН. Гоҳида урушиб, гоҳида тўхтаб қоламиз Биз юзма-юз турдик. Уларнинг қўлларида резина дубинкалардан бошлаб турли хил қуроолар бор.
Ётоқхонага келсак, кираверишдан бошлаб ҳаммаёқ қон. Ҳар бир хонадан нолалар эшитиларди. Қўли синган, боши ёрилиб кетган, сочлари юлиниб, бош териси кўриниб турган қизларни ҳам кўрдик. Айрим йигитлар майдондан қайтмади. Кундузи майдонда кўрганимиз, энди ётоқхонадаги аҳволни кўрдик. Биз ухлай олмадик. Шундай шов-шув пайтида болалардан бири эртага майдонга шиорлар ёзиш кераклигини айтди. Ҳаммамиз бепарволик билан яраларимизни боғлай бошладик. Бутун ётоқхонани қидириб, биз ўнлаб қизил рангли материалларни топдик
Лениннинг “Ҳар бир халқнинг ўз миллий етакчиси бўлиши керак” деган васияти бор. Шуни қайд этдик.
Муаллиф: Есимжан Нақтибай
