Марказий Осиёнинг ЕИ каби қудратли иқтисодий ва сиёсий блокга айланишини тилайман – Эдуардс Стипрайс
ASTANA. Kazinform – Бугун Самарқандда Европа Иттифоқи – Марказий Осиё саммити бўлиб ўтади. Европа Иттифоқининг махсус вакили Эдуардс Стипрайс Kazinform агентлигига берган эксклюзив интервьюсида минтақавий ҳамкорлик, иқтисодий ўсиш ва йирик савдо воқеалари ҳақида гапирди. Шунингдек, у саммитнинг сиёсий аҳамияти ва минтақалар ўртасидаги ҳамкорлик роли кенгайиб бораётганини таъкидлади.
– Бугун “Европа Иттифоқи – Марказий Осиё” саммитида қандай масалалар муҳокама қилиниши ҳақида батафсил маълумот берсангиз? Учрашувнинг сиёсий аҳамияти нимада?
– Саммитни жуда муҳим деб биламан. Зеро, бу Марказий Осиёнинг барча 5 етакчиси ЕИ раҳбарияти – Европа Иттифоқи ва Еврокомиссия президентлари билан учрашадиган биринчи саммит бўлади. Биз буни ҳар икки минтақа учун ўзаро манфаатли соҳалардаги ҳамкорлик деб биламиз. Чунки биз Марказий Осиёни иқтисодий ривожланиш ва сиёсий мулоқот нуқтаи назаридан муҳим ҳамкор сифатида кўрамиз.
Қолаверса, Марказий Осиё, номидан кўриниб турибдики, марказ ҳисобланади. У Евросиёнинг ўртасида жойлашган бўлиб, ҳам Шарқ-Ғарб, ҳам Шимол-Жануб йўналишларида алоқани таъминлайди. Самарқандда бўлиб ўтадиган мунозараларда қуйидаги масалалар муҳокама қилинади: коммуникациялар, муҳим хомашё соҳасидаги ҳамкорлик, атроф-муҳит муаммолари, сув ресурслари, иқлим ўзгариши ва, албатта, яқин атрофимиздаги хавфсизлик вазияти бўйича ҳамкорлик. Биз ушбу мавзуларни муҳокама қилишни ва келажакдаги ҳамкорлик учун йўл харитасини ишлаб чиқишни режалаштирмоқдамиз.
– Сизнингча, КХШТ, ШҲТ ва бошқа минтақавий ташкилотлар доирасида Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги ҳамкорлик қандай ривожланмоқда?
– Менимча, биз учун энг муҳими – Марказий Осиёда ички ҳамкорлик ва интеграцияни мустаҳкамлаш. Кейинги йилларда бу борада ижобий ўзгаришлар бўлди. Эндиликда ҳудуд раҳбарларининг маслаҳат учрашувлари мунтазам ўтказиб келинмоқда. Мен тушунаман, бу турли даражаларда – вазирлар, экспертлар ва бошқаларда содир бўлади. Ушбу учрашувларда Марказий Осиё мамлакатлари учун умумий манфаатли масалалар муҳокама қилинади. Менимча, бу жуда муҳим.
Бундан ташқари, турли халқаро майдонлар мавжуд. Унда Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё давлатлари иштирок этади. Аслида, сизнинг мамлакатларингиз қайси соҳада ўз олдига қўйган мақсадларни топа олиши ва энг кўп фойда келтириши ҳақида қарор қабул қилишгина қолади.
Биламизки, ҳамма давлатлар ҳам бир ташкилотга тегишли эмас. Баъзилари тўлиқ аъзолар, бошқалари кузатувчилардир. Ҳар бир давлат бу қарорни мустақил равишда қабул қилади. Маълумки, БМТ ёки ЕХҲТ каби йирик халқаро ташкилотлар ҳам борки, уларда барчамиз иштирок этамиз.
Ўйлайманки, у ерда умумий мақсадларга эришиш, жумладан, қоидаларга асосланган халқаро тартибни сақлаш ва қўллаб-қувватлаш йўлида ўзаро ҳамкорлик қилиш ва биргаликда ишлаш имкониятлари мавжуд.
– Кейинги савол иқтисодиётга тегишли. Ҳозирда Марказий Осиёда қандай Европа инвестиция лойиҳалари амалга оширилмоқда?
– Европа сармоявий лойиҳаларини икки йўналишга бўлиш мумкинлигидан бошлаган маъқул. Айтмоқчиманки, Европа Иттифоқи ташкилот сифатида иқтисодий, ижтимоий ривожланиш ва сув ресурслари, иқлим ва атроф-муҳит каби умумий манфаатлар билан боғлиқ масалаларни қўллаб-қувватлаган ҳолда Марказий Осиё давлатлари билан ҳамкорлик дастурини амалга оширади. Ўзаро муносабатларни ривожлантириш ҳам муҳим рол ўйнайди. Масалан, Европанинг Global Gateway дастури мавжуд. ЕИ бу мақсадлар учун 550 миллион еврогача маблағ ажратди.
Ваҳоланки, албатта, иқтисодиёт, корхоналарга сармоя киритиш, иш ўринлари яратиш алоҳида инвесторларнинг иши. Шу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, Европа Иттифоқи бутун Марказий Осиёнинг иккинчи муҳим савдо шериги ҳисобланади. Юмшоқ қилиб айтганда, минтақадаги тўғридан-тўғри хорижий сармояларнинг қарийб 40 фоизи Европага тўғри келади.
Шундай қилиб, ЕИ минтақага иқтисодиётнинг асосий тармоқларидаги хусусий инвесторлар орқали ҳам, иқтисодий ривожланиш ва ҳудудларимиз ўртасидаги транспорт алоқаларини яхшилашга ҳисса қўшадиган ЕИ ташаббуслари орқали ҳам иштирок этмоқда. Чунки, очиғини айтганда, шунчаки маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўзи етарли эмас, маҳсулотни ташқи бозорларга ва шу бозорларга етказиб бериш керак. Шу боис ўзаро товар айирбошлашни ривожлантириш учун ҳудудларимиз ўртасида товар айирбошлаш узлуксизлигини таъминлайдиган савдо йўлларининг очиқ бўлиши, фаолият юритиши ва такомиллаштирилиши жуда муҳим.
– Ушбу мавзуни давом эттирадиган бўлсак, ҳозирда Европа ва халқаро инвесторлар учун Марказий Осиё иқтисодиётининг қайси соҳаси энг жозибадор ҳисобланади?
– Ҳозирда энг муҳим хомашё катта қизиқиш уйғотмоқда десам, бу янгилик эмас, деб ўйлайман. Европа Иттифоқи ва унга аъзо давлатлар, шунингдек, жаҳон ҳамжамияти яшил иқтисодиётга ўтиш билан боғлиқ иқлим мақсадларига эришишга интилмоқда. Бу борада Марказий Осиё давлатлари, жумладан, Қозоғистон ҳам ўз мажбуриятларини олган. Мақсадлар жуда катта ва биз улардан мамнунмиз. Чунки бу глобал муаммо ва уни биргаликда ҳал қилиш керак.
Бунинг учун қайта тикланадиган энергия манбаларига ўтишимиз керак. Бу шуни англатадики, кўпроқ батареялар ишлаб чиқариш учун турли хил хом ашё, асосан металлар, шунингдек, қуёш панеллари ва шамол турбиналари каби электр энергиясини ишлаб чиқариш учун ускуналар керак бўлади. Истеъмолчиларга улайдиган кабелларни ўтказиш учун бизга мис керак. Мен буни ХХ асрнинг нефти деб атаган бўлардим. ХХІ асрда биз муҳим хом ашё деб атайдиган нарса янги муҳим саноат ҳисобланади. Бизга "яшил" ўтишни амалга ошириш учун керак.
– Марказий Осиё ва ЕИ ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликни кенгайтириш истиқболлари қандай?
– Менимча, Марказий Осиёда Европа томонидан ҳали тўлиқ очилмаган салоҳият мавжуд. Очиғини айтганда, ўнлаб йиллар давомида европалик инвесторлар ҳам, европалик истеъмолчилар ҳам бошқа ишлаб чиқарувчиларга мурожаат қилишди. Мен сиздан шарқда жойлашган Хитой, Жануби-Шарқий Осиё ва кўп маҳсулот етказиб берувчи бошқа минтақалар каби йирик ўйинчиларни назарда тутяпман. Бу борада Марказий Осиёда ҳам ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқаришда катта имкониятлар мавжуд.
Сизда ишчи кучингиз, энг муҳими, юқори малакали ва билимли ишчи кучингиз бор. Сизда ердан қазиб олинадиган ва у ерда етиштириладиган хом ашё бор. Мен саноат товарлари ва тўқимачилик, шунингдек, озиқ-овқат маҳсулотларини назарда тутяпман. Европа бозорларига чиқиши мумкин бўлган ва керак бўлган маҳсулотлар мавжуд. Европалик истеъмолчилар Марказий Осиёда ишлаб чиқарилган маҳсулотлардан баҳраманд бўлишлари керак.
– Ҳозирча биз гапирмаган соҳалардан бири бу технология. Қозоғистонда сунъий интеллект соҳаси фаол ривожланмоқда. Европа Иттифоқининг Марказий Осиёда стартаплар ва инновацион технологияларни қўллаб-қувватлаш дастури борми?
– Стартаплар жуда муҳим. Охир оқибат, улар йирик компаниялар таваккал қилишга журъат эта олмаганларида, моментум яратиши мумкин. Бизга таваккал қилишга тайёр, улардан қўрқмайдиган ва янгилик яратадиган ёш ва амбицияли кадрлар керак. Бизда фақат стартапларга мўлжалланган махсус дастурларимиз йўқ. Бироқ, бизда кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлашга қаратилган дастурлар мавжуд.
Очиғини айтганда, кўп ҳолларда стартаплар кичик ёки микро корхоналардир. Улар Марказий Осиёда мавжуд имкониятлардан тўлиқ фойдаланишлари мумкин. Уларга ушбу имкониятлар ҳақида кўпроқ маълумот ёки ҳатто тренинг ва бошқа ёрдам керак бўлиши мумкин. Бу хусусий капитал фондлари учун саноат каби кўринади. АҚШ ва Европа бозорлари янада мазмунли бўлиши билан венчур капиталистлар бошқа минтақаларда имкониятлар излай бошладилар.
Шу нуқтаи назардан, Марказий Осиёда ҳали фойдаланилмаган имкониятлар кўп. Бунинг учун озгина маркетинг керак бўлади.
– Қозоғистон тез орада Европа Иттифоқига асал экспорт қилишни бошлаши ҳақида маълумот бор эди. Европа Иттифоқи қозоғистонлик ишлаб чиқарувчиларни ўз маҳсулотларини Европа стандартлари бўйича сертификатлашда қўллаб-қувватлашни режалаштиряптими? Европа Иттифоқи Қозоғистон асаларичиларга маҳсулотларни Европа бозори талабларига мослаштириш учун техник ёки молиявий ёрдам кўрсатиш имкониятини кўриб чиқяптими?
– Аввало, Қозоғистонни ўз асалининг Европа бозорига чиқишини таъминлай олгани билан табриклашим керак. Аввало, биз ҳеч қандай махсус хизмат кўрсатмаймиз. Йўқ. Ҳар ким оддийгина Европа бозорига кириши мумкин. Аммо баъзида улар жуда қаттиқ соғлиқ ва хавфсизлик қоидаларига, айниқса ҳайвонот маҳсулотларига риоя қилишлари керак. Таъкидлаш жоизки, Қозоғистондан нафақат асал, балки гўшт ва сут маҳсулотлари ҳамда табиатда овланган балиқлар ҳам экспорт қилинади. Биламан, Қозоғистон энди гўшт ва сут маҳсулотларидан ташқари аквакультура соҳасини ҳам кенгайтирмоқчи.
Европа Иттифоқи Қозоғистон Ҳукумати ва назорат органларига зарур таълим ва зарур ҳужжатлар шаклида ёрдам беради. Чунки энг муҳими, тизим ишончли бўлиши учун ўз ветеринария хизматлари ва ветеринария назорати тўғри ишлашидир. Албатта, биз асаларичиларни, шунингдек, бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқарувчиларни нима сақлаш кераклигини билишлари учун ўқитишни ҳам ташкил қилишимиз мумкин. Масалан, асалнинг турли қишлоқ хўжалиги кимёвий моддалари ёки саноат ифлосланиш қолдиқлари билан ифлосланишини олдини олиш.
Тўғрисини айтсам, биз Қозоғистондагидек иқтисодиёти ривожланмаган Марказий Осиё давлатларининг алоҳида фермерларини эмас, фермерлар ташкилотларини қўллаб-қувватлаймиз. Масалан, улар Европа Иттифоқининг тариф тизимига киришнинг соддалаштирилган тизимидан ҳам фойда кўради. Шунинг учун бу ривожланишга ёрдам бериш шаклидир.
Қозоғистондаги ишлаб чиқарувчилар бундай маблағларни маҳаллий даражада олишлари мумкинлигига ишонаман. Ишончим комилки, бундай имконият мавжуд. Биз тайёрмиз ва сўров бўйича техник ёрдам берамиз. Ўйлайманки, Қозоғистон маҳсулотлари яқин йилларда Европа дўконларида пайдо бўлади.
– Қозоғистоннинг бошқа маҳсулотлари Европа Иттифоқига экспорт қилинадими? Бу борада олдиндан келишувлар борми?
– Бу алоҳида операторларга боғлиқ. Менда ҳеч қандай маълумот йўқ. Бироқ, мен Европадан қозоқ қовунларини кўрганман. Бу ишлаб чиқарувчи маълум қоидаларга амал қилган тақдирда, ҳар қандай маҳсулотни Европа бозорига экспорт қилиш мумкинлигини кўрсатадиган бир мисолдир. Баъзида озгина маркетинг талаб қилинади.
Кейин, албатта, узоқ масофа туфайли қандай маҳсулотларни ташиш мумкинлиги ҳақида ўйлаш керак. Ахир, транспорт харажатлари маҳсулотингиз, айниқса, қишлоқ хўжалиги товарлари рақобатбардошлигига таъсир қилади.
Европа бозорида бир неча йиллар, ҳатто ўнлаб йиллар давомида сотилган битта маҳсулот бор. Албатта, бу Қозоғистоннинг донидир. Биламан, бу ерда ишлаб чиқариладиган ўсимлик мойининг бир қисми Европада ҳам бор. Қозоғистонлик экспортчилар учун ернинг узоқлиги ва нархи туфайли ўз маҳсулотларини Европага жўнатишнинг иқтисодий фойдаси борми, деган савол туғилади. Менимча, барча маҳсулотлар етказиб берилиши мумкин.
– Ҳудудларимиз ўртасидаги ҳамкорликнинг асосий йўналишларидан бири яшил энергияга ўтишдир. Минтақада яшил энергияни ривожлантириш истиқболларини, масалан, Қозоғистонда атом электр станциясини қуриш режасини қандай баҳолайсиз?
– Менинг фикримча, энг муҳими, иқлим ўзгаришига қарши курашда унинг кундалик ҳаётимизга таъсирини камайтириш учун ўз мажбуриятларимизни амалда қўллаб-қувватлашдир.
Сўнгги йилларда иқлим ўзгариши бизни, ҳатто бунга ишонмайдиганларни ҳам ташвишга сола бошлади. Бу ҳар доим иссиқ ёз ва иссиқ қиш дегани эмас. Иқлим ўзгариши натижасида ўтган йили Қозоғистон ҳам, Европа ҳам жазирама ва қурғоқчилик даврига тўғри келди, кейин тўсатдан кучли ёмғир ёғиб, сув тошқинларига сабаб бўлди.
Менимча, энг муҳими, яшил ўтишни таъминлаш, бунинг учун технологик жиҳатдан энг оддий ечим қайта тикланадиган энергия бўлади. Бироқ, бу бошланғич сармояни талаб қилади.
Ядро энергетикасига келсак, у аллақачон Европада ишламоқда. Аслида, Европа Иттифоқи ташкилот сифатида бу масалада умумий нуқтаи назарга эга эмас. Франция каби ядро энергетикасига маълум даражада қарам бўлган давлат бор. Бундан ташқари, энергия балансида фойдаланишни тақиқлаган давлатлар ҳам бор. Бу қарор ҳар бир давлатга тегишли.
Нега Европа Иттифоқи иттифоқ сифатида устувор аҳамиятга эга эканига келсак, бу ядро хавфсизлиги. Зеро, биз учун ядро хавфсизлиги, ядро ёқилғиси, қолаверса, фойдаланилаётган технологик жараёнларнинг хавфсиз айланиши катта аҳамиятга эга. Биз 1986 йилги Чернобиль фожиаси оқибатлари билан Европада, нафақат Европада, балки дунёнинг бошқа қисмларида ҳамон яшаяпмиз. Яқинда юз берган Фукусима фалокати (2011 йил) ҳақида ҳамма билади.
Энг муҳими, хавфсизлик, деймиз. Атом энергиясига эътирозимиз йўқ. Кўпгина давлатлар ундан муваффақиятли фойдаланмоқда. Ҳатто янги реакторлар қурилмоқда. Албатта, янги авлод реакторлари эскиларига қараганда анча хавфсизроқ. Менимча, атом энергияси бўлиши керак. Бироқ, ҳар бир давлат у қандай даражада ишлатилишини ўзи ҳал қилиши керак.
– Сизнингча, Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги ҳамкорликни қандай келажак кутмоқда?
– Мен жуда порлоқ келажакни кўраман. Бизнинг ҳамкорлигимиз сунъий дунё эмас. Биргаликда ишлашдан ўзаро манфаатдормиз. Ўйлайманки, Европа Иттифоқи Марказий Осиёнинг ҳар бир давлати, шунингдек, бутун минтақа билан жуда яхши ҳамкорликни йўлга қўйган. Марказий Осиё ўзини яхлит минтақа сифатида таъкидласа, бу янада самарали бўлади.
Бизнинг мисолимизга назар ташлар эканмиз, Марказий Осиёнинг ички интеграциялашувининг улкан имкониятларини кўрамиз. Европа Иттифоқи 70 йилдан кўпроқ вақт олдин кўмир ва пўлат иттифоқи сифатида бошланган. Ҳозир эса у дунёдаги энг қудратли иқтисодий ва сиёсий блоклардан бирига айланмоқда. Марказий Осиёга ҳам шундай муваффақиятлар тилайман.
Инглиз тилидаги асл мақолани шу ерда ўқишингиз мумкин.
