Марказий Осиёдаги геосиёсий мувозанат: Қозоғистон-Ўзбекистон алоқалари минтақанинг келажагига қандай таъсир қилади
ASTANA. Kazinform – Қозоғистон ва Ўзбекистон сиёсий ва иқтисодий салоҳияти жиҳатидан минтақада етакчи давлатлар ҳисобланади. Инвестицияларни жалб этиш бўйича, урбанизация ва IT-соҳасида сезиларли ютуқларга эришилди. Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг Ўзбекистонга давлат ташрифи давомида ушбу соҳалараро алоқалар асосий мавзуси бўлади. Марказий Осиё давлат раҳбарларининг Маслаҳат учрашувида эса минтақадаги долзарб иқтисодий масалаларга гувоҳ бўлишимиз мумкин. Kazinform мухбири икки томонлама муносабатларнинг бугунги кўрсаткичи ва келажакдаги истиқболларини таҳлил қилиб кўрди.
Тарихий илдизлар
Совет давридаги яқинлик бошқа нарса, Мустақилликка эришганидан бери ўзбек қардошларимиз билан алоқаларимиз пойдевори мустаҳкам бўлиб қолди. Дипломатик муносабатлар ўрнатилган 1992 йилдан бери жанубдаги қўшнимиз билан муносабатларимиз узилган эмас. Тарих, дин, маданият, тил, анъаналарнинг яқинлиги сиёсий ва иқтисодий интеграцияга олиб келди.
Ҳозирда "Абадий дўстлик тўғрисида", "Стратегик шериклик тўғрисида", "Иттифоқчилик муносабатлари тўғрисида" ва "Давлат чегарасини демаркация қилиш тўғрисида" давлатлараро ҳуқуқий ҳужжатлар амал қиляпти. Ҳар йили Қозоғистон ва Ўзбекистон раҳбарларининг ташрифлари тез-тез бўлиб ва икки томонлама учрашувлар мунтазам равишда ўтказиб келиняпти.
Сиёсатшунос Равшан Назаровнинг сўзларига кўра, Қозоғистон-Ўзбекистон иқтисодий муносабатлари янги босқичга қадам қўйди. Хусусан, 2027 йилда Қозоғистон-Ўзбекистон чегарасида очиладиган 100 гектарлик махсус саноат зонаси қўшимча имкониятлар яратишини башорат қилинган эди.
«Давлатлар томонидан қўшма саноат зонасини яратишни ижобий баҳолаш мумкин. Бу иқтисодиётни диверсификация қилишга, янги иш ўринларини яратишга ва технологияларни жалб этишга ёрдам беради. Бироқ, самарадорликни ошириш учун бир нечта қадамлар қўйилиши керак. Улар орасида маъмурий процедураларни соддалаштириш, қулай инвестиция муҳитини яратиш ва барча жараёнларнинг шаффофлигини таъминлаш зарур. Икки мамлакатнинг кичик ва ўрта бизнеслари ўртасидаги алоқаларни фаоллаштириш зарур. Шунингдек, лойиҳаларни инвесторлар орқали халқаро даражага олиб чиқиш керак, деб ҳисоблайман. Агросаноат комплекси, тўқимачилик саноати, фармацевтика ва қурилиш материаллари ишлаб чиқариш каби истиқболли соҳаларда қўшма кластерларни ривожлантириш вақти келди», - деди сиёсатшунос.
Инвестиция ва адолатли рақобат ўртасида
Қозоғистон ва Ўзбекистон - Марказий Осиёдаги энг йирик икки давлатдир. Минтақавий иқтисодиётдаги улуши бўйича бошқа мамлакатлардан ҳам олдинда. Масалан, 2024 йилда Қозоғистоннинг ялпи ички маҳсулоти 286 миллиард долларни ташкил этади, Ўзбекистонда эса бу кўрсаткич 115 миллиард долларни ташкил этади. Албатта, мутлақ ҳисобда Қозоғистоннинг ўсиши юқори, бироқ ўзбек биродаримиз йиллик ялпи ички маҳсулот ўсиши бўйича яхшироқ натижаларни кўрсатди: қўшнимизнинг ялпи ички маҳсулот ўсиши 6,5% ни ташкил этади. Шунинг учун иккала мамлакатни ҳам Марказий Осиёдаги асосий пешқадамлар деб аташга асос бор.
Сўнгги йилларда Марказий Осиёга қизиқиш ортиб бораётгани кузатиляпти. Улар орасида минтақага келган инвесторларнинг аксарияти Қозоғистон ва Ўзбекистонга устувор аҳамият бериш тенденцияси мавжуд. Дўст мамлакатлар бундан иқтисодиётларини диверсификация қилиш учун самарали фойдаланяптилар. Ўтган йили Ўзбекистон тарихдаги энг юқори тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар даражасига - 11,9 миллиард долларга эришди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Савдо ва ривожланиш бўйича конференцияси (ЮНКТАД) маълумотларига кўра, Қозоғистонга тўғридан-тўғри йўналтирилган хорижий инвестициялар ҳажми 17,2 миллиард долларни ташкил этди.
Astana open Dialogue таҳлилий платформасининг ҳаммуассиси Айбек Кумисбековнинг сўзларига кўра, бундай натижа - қулай инвестиция муҳитини яратиш истаги натижасидир.
“Шубҳасизки, Қозоғистон Марказий Осиёда инвестицияларни жалб этиш ва йирик халқаро компаниялар билан ишлашда етакчи ҳисобланади. Бошқа давлатлар ҳам инвестициялар ҳажмини оширишга интиляпти. Марказий Осиё минтақаси дунёга ягона минтақа бўлиб туюлса-да, ҳар биримизнинг ўзига хос хусусиятларимиз бор. Шу нуқтаи назардан қараганда, Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги хорижий давлатлар билан музокараларнинг кучайиши минтақанинг инвестиция жозибадорлигини оширади. Масалан, Қозоғистонга халқаро компанияларнинг келиши Ўзбекистон учун мультипликатив таъсир кўрсатади. Қўшнимизга жойлашиб олган инвесторлар биз учун янги имкониятлар очади», - деди Айбек Кумисбеков.
Икки мамлакат инвесторларни жалб этишда турлича ёндашувларга эга. Қозоғистон кўп йиллик тажрибага ва хорижий инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи яхши ташкил этилган институтга эга. Ўзбекистон солиқ имтиёзлари, махсус иқтисодий зоналарни яратиш ва дивидендлар бўйича ноль ставка каби ислоҳотларга таянади.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, инвестицияларни жалб этишда ўзаро муросага келиш жуда муҳимдир. Бунинг сабаби, Марказий Осиёдаги асосий транзит йўналиши Қозоғистонга боғлиқ. Ҳозирда мамлакат орқали 13 та халқаро йўналиш ўтади ва келгуси йилда логистиканинг ЯИМдаги улушини 9% гача ошириш режалаштирилган.
2030 йилга келиб, Транскаспий халқаро транспорт йўналиши (Ўрта йўлак)нинг йиллик юк айланмаси 10 миллион тоннага етиши керак. Мамлакатда аэропортлар ва автомобиль йўлларини модернизация қилиш давом этяпти. Бундан ташқари, Ақтау, Поти, Ляньюньган, Алят, Селетино каби марказларга инвестициялар ҳажми ошганини таъкидлаш жоиз.
Энергетика, ижодий саноат: Қозоғистон-Ўзбекистон иқтисодий салоҳияти қаерга йўналтирилган?
ҚР Савдо ва интеграция вазирлиги маълумотларига кўра, жорий йил январь-сентябрь ойларида икки мамлакат ўртасидаги икки томонлама савдо ҳажми 3,39 миллиард долларга етди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 18,2 фоизга кўп. Бу даврда Қозоғистон экспорти 25,9 фоизга ўсиб, 2,5 миллиард долларни ташкил этди. Чет элга экспорт қилинган товарлар орасида:
· кунгабоқар ёғи (239,4 миллион доллар);
· қотишма пўлат (111,2 миллион доллар);
· темир қуймалар (129 миллион доллар);
· буғдой (480,7 миллион доллар);
· нефть маҳсулотлари (91,1 миллион доллар);
· мол гўшти (96,8 миллион доллар);
· шакар (67,3 миллион доллар).
Ўзбекистондан етказиб бериладиган маҳсулотлар қаторида ўғит, цемент, ичимлик ва сабзавотлар бор. Қизиғи шундаки, вазирлик томонидан тақдим этилган тўққиз ойлик статистикада импорт рўйхатига электр энергияси киритилган. Бу шуни англатадики, жанубий қўшнимиз билан энергия савдоси бу йил бошланган.
Astana open Dialogue таҳлилий платформасининг асосчиларидан бири Айбек Кумисбековнинг сўзларига кўра, қозоғистонлик тадбиркорлар учун Ўзбекистон бозори ажралмас савдо майдончасидир. У ерда 37 миллион киши истиқомат қилади ва ҳар қандай маҳаллий компания бу имкониятдан фойдаланиб, ўз доирасини кенгайтириши мумкин.
«Бугунги кунда икки мамлакатнинг 74 та қўшма лойиҳаси амалга оширилмоқда. Ўзбекистонда мамлакатимизга тегишли бўлган заводлар етарлича мавжуд. Қозоғистонда эса, Ўзбекистон капитали иштирокида «Саран» саноат зонасида маиший техника ишлаб чиқариш заводи, Қостанайда транспорт заводи ва Туркистон вилоятида тўқимачилик фабрикаси ишга туширилди.
Яқин келажакда тижорат кўчмас мулк соҳасидаги лойиҳалар ишга туширилиши мумкин. Сабаби Қозоғистонда МДҲда етакчи ҳисобланган кўплаб қурилиш компаниялари мавжуд. Улар Ўзбекистон бозорига кириб, уй-жой ва тижорат объектларини қуришади деган тахмин бор», - деди маърузачи.
Шу муносабат билан, аҳолининг этник жиҳатдан тақсимланишини эътиборсиз қолдириб бўлмайди. Чунки, Ўзбекистонда 800 мингдан ортиқ этник қозоқлар, Қозоғистонда эса 700 мингга яқин ўзбеклар яшайди. Ҳақиқий сон расмий аҳолини рўйхатга олишдан анча юқори. Бу факт ўзаро савдонинг тикланишига ҳисса қўшади. Яъни, тил ва билимларнинг яқинлиги давлатларнинг чегаралар орқали мулоқотини осонлаштирди.
Сиёсатшунос Равшан Назаров Президентнинг Ўзбекистонга ташрифи давомида энергетика, саноатни диверсификация қилиш, таълим ва фанни ривожлантириш бўйича келишувлар имзоланиши ҳақидаги фикрни билдирди.
«Биз глобал иқтисодий қийинчиликларга дуч келяпмиз ва бунинг учун ўзгарувчан геосиёсий вазиятга мослашишимиз керак. Келгуси йилларда асосий эътибор транспорт ва логистика инфратузилмасини ривожлантириш, ягона иқтисодий макон яратиш, саноат кооперациясини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни рақамлаштиришга қаратилиши керак. Таълим, фан ва туризм соҳаларида ҳамкорликни кенгайтиришни ҳам кечиктириб бўлмайди.
Биринчи қадам умумий транспорт йўлакларини яратиш, кейин эса чегара ўтиш пунктларини модернизация қилиш ва мультимодал транспортни ривожлантириш бўйича ишлар бўлиши керак. Бу савдо айланмасини сезиларли даражада оширади», - деди эксперт.
ҚР Президенти ҳузуридаги Давлат бошқаруви академияси Амалий тадқиқотлар институти директори ўринбосари Айгерим Бахтиярованинг сўзларига кўра, икки томонлама муносабатларда ижодий саноат эътибордан четда қолмоқда.
«Ижод йўналиши Қозоғистон-Ўзбекистон иқтисодиётининг ҳаракатлантирувчи кучига айланиши мумкин. 2024 йилда Қозоғистон ялпи ички маҳсулотидаги ижодий иқтисодиётнинг улуши атиги 1% ни ташкил этди. Бу иқтисодиётнинг бошқа тармоқларига нисбатан муҳим кўрсаткич эмас, бироқ бошқа мамлакатларга нисбатан бу паст даража деб ҳисобланмайди. Масалан, АҚШда ижодий иқтисодиётнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 4,2% ни ташкил қилади.
Ахборот жамияти ва рақамли технологияларнинг жадал ўсишини ҳисобга олган ҳолда, айнан шу ижодий саноат Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги қўшма лойиҳалар учун асос бўлиши керак. Бундан ташқари, Марказий Осиёда ижод йўналишининг муҳим соҳалари - мусиқа, кино ва рақамли реклама яхши ривожланган. Шунинг учун, агар ижодий хаблар яратилса ва тадқиқотлар олиб борилса, инвестицияларни жалб этиш мумкин бўлади», - дея қўшимча қилди Айгерим Бахтиярова.
Сўнгги йилларда мамлакатдаги ўзбек компаниялари сони кўпайди. 2024 йилда мамлакатга келган бизнеслар сони 4 595 тага етди, бу йил эса ўзбек компаниялари сони 7 190 тани ташкил этди. Асосий эътибор хизмат кўрсатиш соҳаси ва енгил саноатга қаратилган. Ўзбекистонда 876 та Қозоғистон корхонаси фаолият юритади. Яқинда Қозоғистон қўшни давлат билан 70 миллион долларлик экспорт шартномасини имзолади.
Маслаҳат учрашувида нималар муҳокама қилинади?
Президентнинг ташрифи давомида Марказий Осиё давлат раҳбарларининг VII маслаҳат учрашуви ташкил этилади. Ушбу учрашув биринчи марта 2018 йилда Қозоғистонда бўлиб ўтган. Кейин навбат Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон, Тожикистонга келди ва шу тариқа Марказий Осиё минтақасининг барча мамлакатлари иштирок этди.
Мутахассис Айгерим Бахтиярованинг сўзларига кўра, Тошкентдаги анъанавий маслаҳат учрашувида бир нечта мавзулар муҳокама қилиниши мумкин. Улар орасида рақамлаштириш алоҳида ўрин тутади.
«Тошкентдаги кейинги маслаҳат учрашувида сунъий интеллект мавзуси кўтарилиши мумкин. Чунки барча мамлакатлар сунъий интеллектга эътибор қаратмоқда ва давлат дастурларига эга. Масалан, Қозоғистонда - Рақамли кодекс ва "Сунъий интеллект тўғрисида"ги қонун лойиҳаси, Ўзбекистонда - сунъий интеллектдан фойдаланишни тартибга солувчи қонун ва 2030 йилгача сунъий интеллект технологияларини ривожлантириш стратегияси маъқулланди. Қирғизистонда 2024-2028 йилларга мўлжалланган Рақамли трансформация концепцияси, Тожикистонда - 2040 йилгача сунъий интеллектни ривожлантириш бўйича Миллий стратегия ва Туркманистонда - 2026-2028 йилларга мўлжалланган Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш концепцияси тасдиқланди.
Шуни ёдда тутиш керакки, буларнинг барчаси шунчаки қоғоздаги режа эмас, балки амбицияларга тўла интилишдир. Қозоғистон сунъий интеллектни ривожлантириш орқали Евроосиё рақамли марказига айланишга ҳаракат қилаётган бир пайтда, Тожикистон сунъий интеллектни жорий этиш орқали ЯИМ ва бюджет даромадларини 5 фоизга оширишни мақсад қилган», - деди Айгерим Бахтиярова.
Маърузачининг сўзларига кўра, Қозоғистон бу соҳада олдинда ва Марказий Осиё мамлакатларини қўллаб-қувватлашга қодир. Илгари Digital Bridge каби халқаро форумлар мунтазам равишда ташкил этилган ва Astana Hub 177 миллион долларлик инвестицияларни жалб қилган. Шуни таъкидлаш керакки, маҳаллий IT-хизматлари экспорти 481,5 миллион долларни ташкил этди. Бундай тажриба бошқа мамлакатларга оқилона рақамли модель яратишга ёрдам беради.
Бу бошқаларда бундай салоҳият йўқ дегани эмас. Масалан, Ўзбекистонда IT-Park фаолият юритяпти. Бугунги кунда IT экспорти 344 миллион долларга етди ва 2030 йилга келиб улар бу кўрсаткични 5 миллиард долларга етказишни режалаштирган. Мамлакатда рақамли хизматларнинг улуши 80% дан ошди.
Жаҳон бозорида қирғизистонлиқ IT мутахассисларига талаб катта. Сўнгги 5 йил ичида улар АҚШга IT хизматлари экспортини 45 баравар оширди. Chainalysis халқаро индексига кўра, Қирғизистон криптовалютани қабул қилиш бўйича дунёда 19-ўринда туради.
Сиёсатшунос Равшан Назаровнинг фикрича, Марказий Осиё етакчилари учрашуви сув ва энергия ресурсларидан самарали фойдаланишга қаратилади.
«Учрашув давомида, айниқса, Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида узоқ муддатли ечимлар ишлаб чиқилиши мумкин. Ишончим комилки, гидрологик жараёнларни кузатиш бўйича қўшма тадқиқот марказлари, сув ресурсларини бошқариш бўйича халқаро стандартлар муҳокама қилинади. Халқаро Орол денгизини қутқариш жамғармаси, сув оқимларини аниқлашнинг ягона методологияси ва мониторинг тизими четда қолмаслиги маълум», - дея хулоса қилди эксперт.
Қозоғистон минтақада ўрта давлат сифатидаги мавқеини мустаҳкамламоқда. Шу муносабат билан Марказий Осиё бўйича учрашувда ўз фикри билан бирга кенг кўламли таклиф билан чиқиши мамнуният билан қабул қилинади. Ўтган йил август ойида Астанада бўлиб ўтган учрашувда “Марказий Осиё – 2040” ривожланиш концепцияси қабул қилинди ва Президент Қасим-Жомарт Тоқаев ўзаро савдо айланмасини 15 миллиард долларга етказиш ташаббуси билан чиқди.
Муаллиф: Ерсин Шамшадин
