Марказий Осиёда “яшил” энергия қанчалик ривожланмоқда
ASTANA. Kazinform – Ўн йил аввал иқлим ўзгариши бўйича Париж келишуви қабул қилинган эди. Ушбу халқаро ҳужжат Марказий Осиёнинг барча бешта давлати томонидан имзоланиб, иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтириш ва қайта тикланадиган энергетикани (ҚТЭ) ривожлантириш мажбуриятини олди. Шу муносабат билан минтақада тоза энергияга ўтиш режаси қандай амалга оширилаётганини Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси таҳлил этди.
Халқаро қайта тикланувчи энергия манбалари агентлиги (IRENA) маълумотларига кўра, Марказий Осиё давлатлари 2015-2024 йиллар оралиғида “яшил” энергияга ўтишда маълум ютуқларга эришган. Бироқ, энергетика сектори ҳали ҳам “қизил зона”да қоляпти. 2023 йилда Марказий Осиёда қайта тикланадиган энергия объектларининг умумий қуввати 17,3 ГВт дан ошади, бу 2018 йилга нисбатан 26,6 фоизга кўпдир.
Қозоғистон – ҚТЭ бўйича минтақавий етакчи ҳисобланади
2060 йилгача углерод нейтраллигига эришиш мақсади билан Қозоғистон қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш бўйича Марказий Осиёда етакчилардан бири ҳисобланади. Мамлакатда қуёш ва шамол энергетикасига сармоя киритилиб, энергия балансида қайта тикланадиган энергия улушини оширишга қаратилган йирик лойиҳалар амалга ошириб келиняпти.
Мамлакат Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, 2024 йил якунига кўра қайта тикланувчи энергия манбаларидан ишлаб чиқарилган электр энергияси улуши 6 фоиздан ошиб, 6,43 фоизга етди. Бу кўрсаткич 2020 йилдаги 3 фоиздан икки баробар кўпдир.Ўтган йили умумий қуввати 163 МВт бўлган 8 та янги лойиҳа ишга туширилди. Охирги беш йил давомида мамлакатда барқарор ижобий динамика кузатиляпти: 2021 йилда – 3,69 фоиз, 2022 йилда – 4,53 фоиз, 2023 йилда – 5,92 фоиз, 2024 йилда – 6,43 фоиз.
Сўнгги ўн йил ичида мамлакатда қайта тикланадиган энергия манбаларининг ўрнатилган қуввати 17 баробардан зиёд ошиб, 3082 МВтга етди. 2025 йилда 455,5 МВт қувватга эга яна 9 та лойиҳани ишга тушириш режалаштирилган. Бу мамлакат энергетика балансида “яшил” энергия улушини сезиларли даражада оширади ва углерод чиқиндиларини камайтиради.
2018 йилдан буён Қозоғистон очиқ аукцион механизмидан фойдаланиб келяпти, унда дунёнинг 13 та давлатидан 260 га яқин компания иштирок этади. Бу нафақат қувватни ошириш, балки “яшил” электр энергияси учун тарифларни сезиларли даражада пасайтириш имконини берди. Масалан, шамол электр станцияларида улар тахминан 2 баробарга, қуёш электр станцияларида эса 2,5 бараварга камайди.
Инвесторлар учун жуда жозибадор муҳит яратилган. 20 йиллик электр энергиясини сотиб олиш шартномалари, тарифларни индексация қилиш ва инвестиция имтиёзлари.
Мамлакат ҳукумати энергия балансида қайта тикланадиган энергия манбаларининг улушини 15 фоизга етказмоқчи. Шу мақсадда 2030 йилга қадар умумий қуввати 2258 МВт бўлган яна 91 та янги лойиҳани ишга тушириш режалаштирилган. Унгача қайта тикланадиган энергия манбаларининг умумий ўрнатилган қуввати 10 ГВтга етказилади.
Ўзбекистондаги "Қуёш уйи"
Ўзбекистонда ҳам қайта тикланадиган энергия манбаларига қизиқиш йил сайин ортиб боряпти. Халқаро молия институтлари кўмагида мамлакатда қуёш ва шамол электр станциялари ишга туширилди. “Ўзбекистон – 2030” стратегиясига мувофиқ, давлат 2030 йилгача қайта тикланадиган энергия манбаларининг электр энергияси ишлаб чиқаришдаги улушини 40 фоизга (25 ГВт) оширишни режалаштирган.
Мамлакатда қайта тикланадиган энергия манбаларини жорий этиш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилиб, муқобил энергия соҳасида қонунчилик базаси яратилган. 2019 йилда мазкур соҳага инвестицияларни рағбатлантиришга қаратилган “Қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди.
2024 йилга бориб Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларининг умумий қуввати 4,5 ГВтга етади ва уларнинг энергетика соҳасидаги умумий улуши 16 фоизни ташкил этади. Қайта тикланадиган энергия манбалари ҳисобидан қарийб 1 миллиард куб метр табиий газ тежалди, 1,4 миллион тонна иссиқхона газларининг атмосферага чиқишининг олди олинди.
Мамлакат президентининг расмий сайтида маълум қилинишича, мазкур соҳага 2,1 миллиард долларлик тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб этилган бўлиб, умумий қиймати 13 миллиард долларлик лойиҳалар амалга ошириляпти. Мамлакатнинг деярли барча ҳудудларида замонавий қуёш ва шамол электр станциялари қуриляпти. Хусусан, Бухоро, Жиззах, Қашқадарё, Навоий, Самарқанд ва Сурхондарё вилоятларида умумий қуввати 1,6 ГВт бўлган 9 та йирик қуёш ва шамол электр станциялари ишга туширилди. Андижон, Самарқанд, Сурхондарё ва Тошкент вилоятларида умумий қуввати 183 МВт бўлган 6 та йирик ва кичик гидроэлектр станциялари ишга туширилди.
Шунингдек, ижтимоий соҳа объектлари, корхона ва ташкилотлар, тадбиркорларга қарашли бино ва турар-жой биноларига умумий қуввати 457 МВт бўлган қуёш батареялари ўрнатилди. Бунинг учун банклар томонидан 2 триллион сўмга яқин маблағ ажратилди. Бунинг натижасида қўшимча 5 миллиард киловатт-соат экологик тоза электр энергияси ишлаб чиқариш ва 1,5 миллиард куб метр газни тежаш имкони пайдо бўлди.
Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг таъкидлашича, “яшил” энергетика мамлакат иқтисодиётининг асосий ҳаракатлантирувчиларидан бирига айланиб боряпти. Келгуси уч йилда умумий қуввати 8 ГВт бўлган 28 та йирик қуёш ва шамол электр станциялари ишга туширилади.
Мамлакатда "Қуёш уйи" дастури мавжуд. Ушбу дастур асосида қуёш батареяларини ўрнатган аҳолига ишлаб чиқарилган ҳар бир киловатт электр энергияси учун 1000 сўмдан тўланади. 2024 йилга келиб 11 мингга яқин уй-жой мулкдорлари ушбу имкониятдан фойдаланди.
Қуёш энергиясидан фойдаланиш соҳасида тадбиркорларга қўшимча имтиёзлар бериляпти. Хусусан, қуёш батареялари, инверторлар ва аккумуляторларни импорт қилиш бўйича божхона имтиёзлари яна беш йилга узайтирилади.
Қирғизистондаги кичик ва ўрта ГЭСлар
Қирғизистонда сўнгги йилларда энергетика қувватини ошириш, энергия хавфсизлигини мустаҳкамлаш, анъанавий энергия манбаларига қарамликни камайтириш мақсадида кичик гидроэлектр станциялари, қуёш ва шамол электр станциялари қурилишига алоҳида эътибор қаратиляпти.
Мамлакатда гидроэнергетика тармоғи жадал ривожланмоқда, маҳаллий инвесторлар томонидан кичик ва ўрта ГЭСлар қурилишига устувор аҳамият қаратиляпти. Қирғизистон Республикаси Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, мамлакатда 39 та гидроэлектр станция ишлаяпти. 2025 йил охиригача умумий қуввати қарийб 78 МВт бўлган 18 та кичик ГЭСни ишга тушириш режалаштирилган. 2026 йилда умумий қуввати қарийб 148 МВт бўлган 13 та, 2027 йилда эса умумий қуввати 170 МВт бўлган яна 14 та гидроэлектр станцияси ишга туширилади.
Қуёш энергетикаси соҳасидаги энг йирик ташаббус - Иссиқкўл вилоятининг Тўру-Айғир қишлоғида амалга оширилаётган лойиҳадир. 407 гектар майдонда 300 МВт қувватга эга қуёш электр станцияси қуриляпти. Жами сармоя 270 миллион долларни ташкил этади.
Балиқчи шаҳрида илк шамол электр станцияси лойиҳаси амалга ошириляпти. Ҳар бири 2 МВт электр энергияси ишлаб чиқарадиган 100 та шамол генераторлари 9,8 гектар майдонга ўрнатилади. Станциянинг умумий қуввати 200 МВтни ташкил этади. Келгусида ушбу ҳудудда яна 34 та кичик гидроэлектростанция, бешта қуёш электр станцияси ва битта шамол электр станцияси қурилиши режалаштирилган.
Қирғизистон Республикаси Шамол ва қуёш электр станциялари уюшмаси раиси Қундуз Қирбашеванинг сўзларига кўра, Қирғизистонда қайта тикланадиган энергия объектлари ҳали ҳам қурилиш босқичида. Мамлакатнинг умумий электр қувватида муқобил энергиянинг улуши ҳали ҳам кичик.
Бироқ яқинда мамлакат президенти томонидан имзоланган “Қирғизистон Республикасини 2030 йилгача ривожлантириш миллий дастури”да қайта тикланадиган энергиянинг умумий электр энергияси ишлаб чиқаришдаги улушини бир неча баробар ошириш кўзда тутилган.
Ҳужжатга кўра, стратегия учта асосий устувор йўналишга асосланади: энергетика хавфсизлиги, энергетика мустақиллиги ва экологик барқарорлик. Ушбу мақсадларга эришиш учун энергетикани ривожлантиришнинг барча жабҳаларини қамраб олувчи ўзаро боғлиқ бешта йўналиш белгиланди. Энг муҳим чора-тадбирлар энергия ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш ва диверсификация қилиш, энергия тизими самарадорлигини ошириш ва истеъмолни бошқариш, энергетика инфратузилмасини модернизация қилиш, минтақавий интеграцияни мустаҳкамлаш, иқлим барқарорлигини таъминлашдан иборат.
Яшил Тожикистон
Тожикистон электр энергиясининг 98 фоизини гидроэнергетика ресурсларидан ишлаб чиқаради. Халқаро қайта тикланадиган энергия бўйича агентликнинг статистик маълумотларига кўра, 2015 йилдан 2024 йилгача мамлакатда қайта тикланадиган энергия манбаларининг ўрнатилган қуввати 15,8 фоизга ёки 781 МВтга ошиб, 4 957 МВт дан 5 738 МВт га етган. Мамлакат "яшил" энергия улуши бўйича дунёда олтинчи ўринда туради.
2023–2037 йилларга мўлжалланган Тожикистоннинг “яшил” иқтисодиётни ривожлантириш стратегиясига мувофиқ, ҳужжат амал қилиш муддати якунига қадар мамлакатнинг қайта тикланадиган энергия манбалари ҳисобига электр энергияси ишлаб чиқариш қуввати 10 фоизга ошади. Қуёш энергиясидан ишлаб чиқариладиган қувват 800 МВтга етади.
Тожикистон президенти Эмомали Раҳмоннинг сўзларига кўра, “яшил” иқтисодиётни ривожлантириш стратегияси доирасида мамлакат 2032 йилгача тўлиқ қайта тикланувчи манбалардан электр энергияси ишлаб чиқаришни таъминлаш ва 2037 йилга келиб “яшил” давлатга айланиш ниятида.
Мутахассисларнинг қайд этишича, Тожикистон қуёш энергетикасини ривожлантириш учун катта имкониятларга эга: мамлакатда йилига 260 дан 330 гача қуёшли кунлар мавжуд. Қуёш энергияси ишлаб чиқаришнинг техник салоҳияти йилига 25 миллиард кВт/соатни ташкил этади, бу эса аҳолининг ўн ойлик электр энергиясига бўлган эҳтиёжининг 80 фоизини қоплайди. Бироқ, шунга қарамай, қуёш ва шамол энергияси мамлакатда ҳали ривожланишнинг дастлабки босқичида.
Мурғап шаҳрида 2020 йилда 220 кВт қувватга эга ягона тижорат қуёш электр станцияси фойдаланишга топширилган бўлса, 2025 йилда Сўғд вилоятида қуввати 200 МВт бўлган қуёш электр станцияси қурилиши бошланади. 2027 йилгача умумий қуввати 14 МВт дан ортиқ бўлган кичик қуёш электр станцияларини қуриш режалаштирилган.
Бундан ташқари, 2024 йил 1 апрелдан бошлаб барча янги қурилган ва реконструкция қилинган биноларни қуёш энергияси тизимлари билан жиҳозлаш талаби кучга кирди.
Мутахассисларнинг фикрича, Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодиётининг “яшил” энергияга ўтиши истиқболли йўналиш ҳисобланади. Қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш электр энергияси танқислиги ошиб бораётган шароитда анъанавий энергия манбаларига қарамликни камайтиришга, қазиб олинадиган ёқилғидан фойдаланишнинг атроф-муҳитга салбий таъсирини олдини олишга ва иқтисодий ўсишни рағбатлантиришга ёрдам беради.
