Марказий Осиёда янги тренд: нега давлатлар шаҳар қуришлари керак
Алатау, Асман, Аркадаг, янги Тошкент... Булар Марказий Осиёдаги янги шаҳарларнинг номлари. Кейинги 5 йил ичида давлат раҳбарлари минтақа аҳолисини кўпайтириш ва катта мегаполисдаги юкни камайтириш учун шаҳарлар қуришга ўтдилар. Kazinform агентлиги мухбири Ерсин Шамшадин ушбу тенденциянинг минтақага таъсири, янги шаҳарлар ўртасидаги фарқларни таҳлил қилди.
Сиёсий импульс: Туркманбошидан бошланган йўл
Яқинда Марказий Осиёда алоҳида шаҳар қуриш ғояси кўтарила бошлади. Бунгача эҳтиёж йўқ эди ва иқтисодий вазият ҳам қулай эмас эди. Энди рақобат бошлангандек. Нима учун?
Эсингизда бўлса, бу ишни аввал Туркманистон бошлаган эди. Ўтган йили Ашхободдан 25 километр узоқликда Аркадаг шаҳри қурилган эди. Собиқ президент (Гурбангули Бердимуҳамедов) шарафига берилган исм бутун дунё эътиборини тортди, десак муболаға бўлмайди. 70 минг аҳоли истиқомат қиладиган шаҳарнинг очилиш маросими катта ҳаяжон билан ўтди ва ўз вақтида давлат аҳамиятига молик шаҳар мақомини олди. Шаҳар оқ рангда безатилган, ижтимоий ва сиёсий объектлар оқ мармар билан қопланган. “Ақлли шаҳар”, электр транспорт воситаларини ташиш, қуёш энергиясидан фойдаланиш ҳам эътиборга олинган. 3000 гектар майдонни эгаллаган лойиҳага 3,3 миллиард доллардан ортиқ маблағ сарфланган. Бу Марказий Осиёда биринчи тажриба.
Асман орзуси
Бир неча ой олдин Қирғизистон президенти Садир Жапаров Иссиқкўл қирғоғида Асман шаҳрига пойдевор қўйган эди. Ва ўтган ой улар шаҳар концепциясини тасдиқладилар. Жапаровнинг лойиҳа борасидаги ҳар бир сўзида умид борлигини кўриш мумкин. Айниқса, янги шаҳар Қирғизистон учун молиявий хаб ва сармоя марказига айланишига ишонч билдиради. У тадбиркорлик соҳасини мослаштириш мақсадида шаҳар қурилишида давлат эмас, инвестор улушини оширишини яширмади. Ҳатто хорижликларни ҳам лойиҳага сармоя киритишга рағбатлантирдилар ва расмийлар инвесторнинг ишларига аралашмасликка кафолат берди.
Қирғизистон томони лойиҳа орқали иккита долзарб муаммони ҳал этиш ниятида. Биринчиси, янги иш ўрни очиш ва хорижда бўлган ватандошларнинг ватанга қайтишига имкон яратиш. Кейинги режа туризм орқали даромад олиш бўлади.
Асманнинг умумий майдони 4 минг гектарни ташкил этади. Оз ҳам эмас, кўп ҳам эмас. Аҳолиси ҳам 500-700 минг киши бўлиши мумкин. Агар ҳукумат режасига ишонсак, шаҳар 10 йил ичида қуриб битказилиши керак. Мақсад амалга ошганга ўхшайди. Чунки мамлакатга киритилаётган сармоя миқдори ортиб бормоқда. Масалан, Қирғизистон Республикаси Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, жорий йилда асосий капиталга йўналтирилган инвестициялар ҳажми 157,4 миллиард сомни (1,84 миллиард доллар – таҳр.) ташкил этиб, ўтган йилги кўрсаткичдан ошиб кетган.
Ўзбекистондаги "Тошкен шаҳри"
Энди ҳудуди бўйича етакчи шаҳарларни кўриб чиқамиз. Туркманистондаги Аркадағнинг майдони 3 минг гектар, Қирғизистондаги Асманнинг чегараси 4 минг гектар билан чекланган. Бу қарор мамлакат иқтисодиёти ва аҳоли сонидан келиб чиқиб белгилангани аниқ. Аҳолиси кўп бўлган Ўзбекистон эса бошқача режа тузиб, бўлажак шаҳарнинг майдонини 20 минг гектар қилиб режалаштирган. Гурбангули Бердимуҳамедов ва Садир Жапаров каби даштда шаҳар қуриш ўрнига Тошкентни янада самаралироқ вариант сифатида кенгайтиришга ҳаракат қилмоқда. “Янги Тошкент” номи билан бошланган лойиҳа алоҳида эмас, балки пойтахтга туташ шаҳар бўлади.
Дарҳақиқат, аввалроқ Тошкентдан узоқроқда янги шаҳар қуриш ноўринлиги айтилган эди. Чунки иқтисодий ва маданий марказларнинг аксарияти пойтахтда жойлашган. Қолаверса, Ўзбекистоннинг демографик ўсиши, Тошкент аҳолисининг кўпайиши ижтимоий муаммоларни янада кучайтирмоқда. Ўзбекистон Республикаси статистика агентлиги маълумотларига кўра, бугунги кунда Ўзбекистон аҳолиси 37,5 миллиондан ошди. Янги Тошкентга 1 миллионгача аҳоли жойлашиши тахмин қилинмоқда. Шу сабабли пойтахт инфратузилмасига тушадиган юк камаяди.
“Мустақиллигимизнинг 30 йилида биринчи марта шаҳар қурмоқчимиз. Лойиҳа тажрибали компанияларга таянган ҳолда амалга оширилади. Аммо биз бу ўзгаришга тайёрмизми? Стандартлар ва саноат талаблари мос келадими? Шунинг учун қурилиш учун зарур қонунларни ҳозирдан ишлаб чиқиш керак. Унга ирригация, энергетика, транспорт каби муҳим соҳалар киритилган”, – деган эди Шавкат Мирзиёев.
Президентнинг гапи ўринли. Марказий Осиёда урбанизация нотекис ривожланган. Аҳоли қишлоқдан фақат ўтган асрда кўчиб кела бошлаганлиги сабабли, шаҳар маданияти, жойлашиш имкониятлари кам. Қозоғистоннинг ўзида қишлоқни тарк этганлар Астана, Алмати, Чимкент каби шаҳарларга келишади. Ўзбеклар Тошкент, Фарғона, Наманган, Самарқанддан нарига ўтмайди. Оқибатда ижтимоий объектлар етишмаяпти, инфратузилмага оғир юк бўлмоқда.
Садир Жапаров сармоявий муҳит учун Асмандан фойдаланиш ниятида бўлса, Шавкат Мирзиёев янги Тошкентни илғор технологиялар майдончасига айлантираман, дейди. Бугунги режага ишонадиган бўлсак, меҳнат бозорини тизимли йўлга қўйиш мақсадида 200 мингдан ортиқ юқори маошли иш ўринлари яратиш кўзда тутилган. Технопарк, IT парк, таълим ва тиббиёт кластери ҳам ташкил этилади. Шаҳар дизайнини яратган Британия компаниясига эса миллий архитектуранинг анъанавий оҳангидан четга чиқмаслик топширилди.
Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистон Президенти лойиҳа ишларини жадаллаштириш мақсадида мамлакат Ҳукумати янги шаҳарга кўчиб ўтишини маълум қилган эди. Шу боис, ижро ҳокимияти янги Тошкентда жойлашган бўлса, эски шаҳарда аҳоли сони камаяди. Икки шаҳарни улаш учун инфратузилма ечими тайёр. 2 та ер ости метро линияси, Чирчиқ ва Қорасув дарёлари устидан 7 та кўприк қуриш режалаштирилган.
Алатау: келажак ва ечим
Қозоғистон янги шаҳар қуришга шошилмаяпти. Тўғри, Астана ва Алмати шаҳарлари аҳолиси кўпайган, аммо меҳнат бозорига таъсири унчалик катта эмас. Қолаверса, Чимкентни республика аҳамиятига молик шаҳарлар қаторига киритиш ва Туркистонга устувор аҳамият бериш миграция сиёсатини тизимлаштириш имконини берганини биламиз. Фақат жанубий пойтахтдаги тирбандлик очиқ муаммо эди.
Шу муносабат билан йил бошида ҚР Президенти Алмати вилоятининг маъмурий-ҳудудий тузилишига ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги Фармонни имзолади. Шунга кўра, Алмати вилоятининг Жетиген қишлоғи вилоят аҳамиятига эга шаҳар мақомини олди ва Алатау деб ўзгартирилди. Давлат янги шаҳарни ривожлантириш режасини ишлаб чиқади ва шу билан Алмати, Қонаев шаҳарлари ҳамда Иле ва Талғар туманлари ривожига янги туртки беради. Алатау шаҳрининг Бош режасига кўра, унинг чегаралари умумий майдони 88 000 гектар деб белгиланган. Унинг таркибига Қонаев шаҳрининг 10 962 га, Иле туманининг 64 985 га, Талғар туманининг 12 053 га ерлари кирди.
Маълумки, Алатау мутахассислар томонидан таклиф этилган кенг қамровли ечимни ўз ичига олган. Яъни ишлаб чиқариш, экологик, ижтимоий ҳудуд ҳисобга олинади. Лойиҳада 4 та туман мавжуд: Gate District, Goldеn District, Growing District ва Green District.
Gate District – Алмати шаҳрига яқин, шунинг учун у молиявий ва бизнес маркази бўлади. Goldеn District – таълим ва соғлиқни сақлаш соҳаси. Growing Districtда эса саноат ва логистика объектлари барпо этиладиган бўлса, Green District – Қўнаев шаҳри яқинидаги дам олиш ва кўнгилочар маскан ҳисобланади.
Ҳозирча шаҳар ҳудудида янги аэропорт, мактаб, шифохона, турар жой, Disneyland, аквапарк барпо этилади. 110 минг иш ўрни билан таъминлайдиган 170 та лойиҳа маъқулланди. Режага кўра, янги шаҳар аҳолиси 2 миллиондан ошади.
Бош режага кўра, шаҳар дизайни 4 босқичга бўлинган:
Бошланиш йили - 2022 йил;
Биринчи навбат - 2030 йил;
Оралиқ давр - 2040 йил;
Ҳисобот даври 2050 йил.
Алатау сейсмик хавфли зонада жойлашгани ростми?
Алатау шаҳрининг қурилишини жамият қандай қабул қилди? Кўпчилик бундай лойиҳа Алматидаги тирбандлик ва аҳоли зичлигини бартараф этишини тарғиб қилган бўлса, зилзиладан қўрқиб, шаҳарнинг лойиҳа учун бошқа ҳудуд танламаганидан норози бўлганлар ҳам топилди.
Сейсмолог Алқуат Нурмағамбетов билан боғланиб, Алатау жойлашган ҳудуднинг релефи, табиий зилзилалар хавфи ҳақида унинг фикрини билдик. Мутахассиснинг сўзларига кўра, Алмати яқинида янги шаҳар қуриш ғояси анчадан бери мавжуд бўлган ва ҳатто 20 йил аввал ҳам бу мақсадда махсус сейсмологик тадқиқот ўтказилган.
“Махсус сейсмологик хариталарда (сейсмик районлаштириш харитаси – таҳр.) зилзила эҳтимоли ўчоқлари жойлашган зоналар (сейсмоген зоналар – таҳр.) кўрсатилган. Бундай хариталар республика ва вилоят миқёсида тузилади. Ҳозирда Алмати вилояти ва Алмати шаҳрининг сейсмик районлаштириш хариталаридан фойдаланилмоқда.
Умуман олганда, Алатау шаҳрининг сейсмик даражаси юқори. Кичик (кучсиз) зилзилалар бундан мустасно, йил бошида содир бўлган 5 балли иккита зилзила бунинг далилидир. Бинобарин, ҳодисани ўрганиш, уни олдиндан башорат қилиш ва оқибатларини камайтириш йўналишида илмий-амалий изланишлар зарур”, – дея хулоса қилди Алқуат Нурмағамбетов.
Янги шаҳарда нимани эътиборга олиш керак?
Урбанист Адил Нурмақановнинг сўзларига кўра, нафақат қурилиш сифати, балки биноларнинг жойлашиш тартибини ҳам кўрсатиш муҳим. Алматида тирбандликнинг кучайиши, аҳолини тартибга солишнинг имкони йўқлиги сабабларидан бири урбанизация қоидалари ҳисобга олинмаганлигидир. Агар янги шаҳарда бундай хато такрорланса, “эски муаммо”га қайтиш мумкин.
“Сир эмаски, шаҳар салоҳияти собиқ иттифоқ мамлакатлари, жумладан, Марказий Осиё давлатларида ҳам тўлиқ ривожланмаган. Бунга Алмати шаҳридаги йирик омборхоналар ва саноат зоналари мисол бўла олади. Улар шаҳарга жуда яқин. Хусусий секторда эса бўш ерлар кўп. Алатау шаҳри билан боғлиқ лойиҳада ер майдонидан унумли фойдаланиш, шаҳардан узоқроқда саноат зоналари, омборлар қуриш самарали бўлади”, – дейди Адил Нурмақанов.
Урбаниснинг фикрича, Марказий Осиё давлатлари шаҳарлар қуришда аввало ишлаб чиқаришга эътибор беришлари керак. Унинг сўзларига кўра, бундай лойиҳаларнинг самарали йўлида йирик корхоналарни диверсификация қилиш ва муқобил сармояларни жалб этиш муҳим аҳамиятга эга. Шу боис янги шаҳар аҳолисига бир қанча даромад манбаларини таклиф қилиш, корхоналарни диверсификация қилиш зарур, деган фикр айтди.
“Нолдан қурилган шаҳар билан ўз-ўзидан кенгайган шаҳар ўртасида фарқ бор. Агар у янгидан қурилса, инфратузилма яхшиланади, тез-тез тирбандликларнинг олдини олади. Бироқ, иқтисодий даромадлар узоқ вақт талаб қилиши мумкин ва янги ишчи кучини яратиш осон иш эмас. Ва шуни таъкидлаш керакки, табиий равишда қанотларини ёйган шаҳарда "шаҳар руҳи", тарих сақланиб қолган. Нима бўлишидан қатъий назар, у кўп босқичдан ўтади”, – дейди эксперт.
Марказий Осиё учун янги шаҳар қуриш биринчи тажриба. Унинг меваси ва камчиликлари 15-20 йилдан кейин сезилиши шубҳасиз. Ҳозирча фақат экологик, демографик ва иқтисодий жиҳатларни башорат қилиш ва тегишли чораларни кўриш муваффақиятли натижа кафолати бўлади.
