Марказий Осиёда трансчегаравий дарёлар масаласи қандай ҳал қилинмоқда
БМТ маълумотларига кўра, дунё аҳолисининг 40 фоизи трансчегаравий дарёлар ва кўллар яқинида истиқомат қилади, аммо фақат бешдан бир қисми сув ресурсларидан биргаликда фойдаланиш бўйича келишувларга эга. Қўшни давлатларда ҳам сув ресурсларининг нотекис тақсимланиши, муқобил манбаларнинг эътиборга олинмаслиги аҳолининг норозилигига айланиб бормоқда.
Шу муносабат билан минтақавий ҳамкорлик доирасида муаммони қандай ҳал қилиш мумкинлигини кўриб чиқамиз.
"Ўзингнинг сўнгги турғун эканингни ҳис қилиш - даҳшатли фожиа"
Бекқали Бекбаулов Орол туманидаги Уяли қишлоғининг сўнгги турғуни. Бир пайтлар тўлқинлар қирғоққа урилаётган денгизда балиқ овлаб юриб, Уяли қишлоғи уядек жамоага айланганини кўрди. Бироқ ҳар йили денгизга қуйиладиган Сирдарёнинг канори торайиб, ҳаёт ёмонлашди. Бекқали умидсизликка тушиб, қишлоқдошлари билан бирга қишлоқни тарк этишга мажбур бўлди.
– Уяли қишлоғи билан Орол шаҳри ўртасидаги масофа 361 километр. Қишлоқ денгиз билан ўралган эди. 1972 йилнинг кузидан бери балиқчи қайиқлари қирғоққа чиқа олмай қолди. Ўшандан буён бу ерда ҳаёт оғирлашди ва одамлар бошқа жойга кўчишга мажбур бўлдилар. Аксарият аҳоли 10 километр узоқликдаги Бектау қишлоғига кўчиб кетган. Биз, бир неча оила, умидимизни узмай, сўнгги лаҳзаларгача қишлоқда турдик. Бизга денгиз кўтарилиб, одамлар қайтади, деган ғоя таскин берган эди. Биз интуитив равишда вазият яхшиланмаслигини сезган кунимиз, йиғлаб, “ИЛ-6” моторли қайиғига ўтирганим ҳамон хаёлимдан кетмайди. Ўзингнинг қишлоқнинг сўнгги турғуни эканингни ҳис қилиш — даҳшатли фожиа, - деди у.
Трансчегаравий дарёлар масаласи муҳокама қилинаётганда Орол денгизидаги вазиятни тилга олмаслик мумкин эмас. Чунки Марказий Осиё давлатлари учун умумий сув оқими бўлган Сирдарёнинг саёзлашиши денгизни ҳозирги ҳолатига олиб келган. Бунинг оқибатлари нафақат қишлоқ хўжалигини беқарорлаштирди, балки маҳаллий аҳолининг ижтимоий аҳволини ҳам ўзгартирди. Турмуши денгизга боғлиқ бўлган аҳоли кўчирилди, даромад келтирувчи корхоналар қисқарди. Денгиз тортилгач, Уяли каби қанча қишлоқлар ҳувиллаб қолди: Жалпақ, Айжаримтас, Кўзжетпес, Узинқайир, Қасқабулан, Тўқпан, Баян, Қосарал, Ауан...
Марказий Осиёда умумий келишув бўладими?
Бутунжаҳон метеорология ташкилоти маълумотларига кўра, 2050 йилга бориб 5 миллиард одам сув танқислигини бошдан кечириши мумкин. Тахминларга кўра, бу даврда Қозоғистон сувга энг муҳтож давлатлар қаторига киради. Бу шунчаки прогноз эмас. Бугунги кунда Қозоғистон сувининг 65 фоизи қишлоқ хўжалигида фойдаланилади, унинг ярмидан кўпи самарасиз фойдаланилади ва қумга сингиб кетади. Сирдарё, Ёйиқ, Или дарёлари саёзлашиб, қўшни мамлакатларда экологик вазият ва сув истеъмоли ортди. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев ҳам шундай фикр билдиргани эсдан чиққани йўқ.
“Марказий Осиёда қурғоқчилик ва сув тошқинлари харажатлари ялпи ички маҳсулотнинг 1,3 фоизини ташкил қилади. Экинлар ҳосилдорлиги 30 фоизгача пасайиб, 2050 йилга бориб 5 миллионга яқин ички иқлим муҳожирларининг пайдо бўлишига олиб келади. Музликларимиз ҳажми ҳозир 30 фоизга қисқарди. 2050 йилга бориб минтақадаги икки йирик дарё – Сирдарё ва Амударёдаги сув сатҳи 15 фоизга камаяди”, — деди Давлат раҳбари.
Қозоғистонда узунлиги минг километрдан ортиқ бўлган 7 та дарё бор. Мамлакатдан фақат Есил дарёси бошланади. Ёйиқ ва Тобол дарёлари Россиядан, Иртиш ва Или дарёлари — Хитойдан, Сирдарё, Шу — Қирғизистондан бошланади.
Қайд этиш жоизки, Сирдарё Қирғиз Олатоғидан бошланса-да, унинг оқимининг катта қисми Ўзбекистон ҳудудидан оқиб ўтади. Шундай экан, трансчегаравий дарёлардан самарали фойдаланмоқчи бўлсак, келишувни ҳар икки давлатдан бошлаш керак. Айни пайтда биринчи келишувга эришилди. Сирдарёнинг қуйи оқимига сув чиқариш бўйича ҳукуматлараро келишувларга эришилиб, биргаликда назорат қилиш амалга оширилди.
Масалан, Қозоғистон ва Ўзбекистон яқинда икки давлатга истеъмол қилинадиган сув миқдорини аниқ ҳисоблаш имконини берадиган сув ҳисоблагичларини ўрнатиш бўйича келишувга эришди. Ўзига хос жиҳати шундаки, ҳар бири қурилмани ўз давлатида эмас, балки қўшни давлатда ўрнатади. Яъни Қозоғистон Ўзбекистон ҳудудига сув ҳисоблагич ўрнатса, Ўзбекистон томони Қозоғистонга ўрнатиб беради. Томонлар, шунингдек, онлайн маълумот алмашишга келишиб олдилар. Демак, Қозоғистон Ўзбекистон ҳудудида тўпланган маълумотлардан, Ўзбекистон томони эса Қозоғистоннинг маълумотларидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади.
Шу муносабат билан Ўзбекистон Экологик партияси вакили Комилжон Жўраев билан боғланиб, трансчегаравий дарёларни асраб-авайлаш борасида олиб борилаётган ишлар билан танишдик. Унга кўра, қўшни давлат биринчи навбатда иқлим ўзгариши билан боғлиқ лойиҳаларга устувор аҳамият қаратмоқда. Бу трансчегаравий дарёларни сақлаб қолишга хизмат қилади.
– Иқлим ўзгариши ва чўлланишнинг кенгайиши трансчегаравий дарёларга таъсир қилиши аниқ. Шу муносабат билан Ўзбекистон давлати томонидан амалга оширилаётган “Яшил Макон” лойиҳаси ҳақида тўхталиб ўтмоқчиман. Ташаббус 5 йил давомида 1 миллиард дарахт кўчати экишни режалаштирмоқда. Йилига 200 миллион дона кўчат экиш орқали биз яшил майдонларни 30 фоизга оширдик. Жорий йилда лойиҳа доирасида 588 гектар майдонда “яшил боғ” ва 622 гектар майдонда “яшил ижтимоий боғ” ташкил этилди. Бухоро, Нукус, Хива, Урганч шаҳарларида умумий майдони 40 километрлик яшил ҳудуд барпо этилди, – дейди К. Жўраев.
Тўғри, Ўзбекистон томони умумий сув – Сирдарёни қутқаришни кўкаламзорлаштириш ғоясидан изламоқда. Бизга маълумки, авваллари Қозоғистон билан биргаликда Орол денгизининг қуриб қолган қирғоқларига саксовул кўчатларини экишни бошлаган эди. Жорий йилнинг кузида ўзбекистонликлар Мўйноқ туманидаги Оролбўйида 28 минг гектар майдонга кўчат экди.
Бироқ мутахассисларнинг фикрича, қишлоқ хўжалиги учун сувдан тартибсиз фойдаланиш асосий масала бўлиши керак. Пахта етиштиришда кўп сув ишлатган қўшнилар дарёнинг қуйи оқимини қуритмоқда. Ҳозирда 1 миллион 100 минг гектар майдонга ушбу экин экилиб, бунинг оқибатида Туркистон вилояти деҳқон ва фермерлари қийналмоқда.
Қизилўрда вилоятида ҳам гуруч учун фойдаланиладиган сувнинг исрофгарчилиги мавжуд. Сирдарё сувининг “камайиши”га сабаб бўлган сабаблардан бири ҳам шудир. “Байтақ” яшиллар партияси раиси Азаматхан Амиртаевга кўра, бугунги муҳим даврда ирригация ва дренаж тизимларини модернизация қилиш, трансчегаравий дарёларда сув ресурсларини ҳисобга олиш ва мониторингини олиб бориш муҳим аҳамият касб этади.
- Ҳозир сувни тежашнинг кўплаб усуллари мавжуд. Масалан, Қизилўрда вилоятида шоли етиштирилади. Шоли майдонлари текис бўлмагани учун сув кўп исроф бўлмоқда. Шунинг учун, оммавий лазерли бороналаш мосламасидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу қанд лавлаги етиштирувчи фермерларга ҳам тегишли. Сирдарёда сув сатҳи пасайганда қийинчилик туғдирмайдиган шароит яратишимиз керак, - деди у.
Жамиятда Сирдарёнинг сув сатҳи камайиб кетганида қирғизларни айблаш тенденцияси кузатилаётгандек. Бироқ, уларнинг ҳам ўзига хос мотивлари бор. Биринчидан, Қозоғистон томони давлатлараро келишув бўйича ажратилган сувдан муддатидан олдин фойдаланади. Иккинчидан, уларда ҳам сув танқислиги бор. Сирдарёнинг манбаи Қирғиз тоғларида. Аввалгидан фарқли ўлароқ, тоғдаги музликлар йиллар давомида қисқариб бормоқда. Бунга иқлим ўзгариши ва ишлаб чиқаришнинг зарарли чиқиндилари таъсир кўрсатмоқда.
Қирғизистон Яшиллар партияси раиси Эркин Бўлекбаевнинг мавзу юзасидан фикр-мулоҳазасига эътибор қаратиш жоиз. Соҳа мутахассисларининг фикрича, келгуси йилда Қирғизистондаги музликлар майдони 30-40 фоизга қисқариши мумкин. 50 йил ичида музлик майдони 6683 квадрат километргача қисқарди.
– Бугунги кунда музликларда 750 миллиард куб метр тоза чучук сув мавжуд. Ҳар йили тоғдан 50 куб километр сув оқиб чиқади. Унинг бор-йўғи 20 фоизи Қирғизистон томонидан фойдаланилади, қолгани қўшни давлатларга кетади. Масалан, Қозоғистоннинг трансчегаравий сув ресурсларига боғлиқлиги 42 фоизни, Ўзбекистонда эса тахминан 77 фоизни ташкил этади. Ҳозирда 604 мингга яқин қирғизистонлик сув танқислигини бошдан кечирмоқда. Ўтган йили Бишкек яқинидаги Селекция, Ўроқ, Ак-Ордо, Арча-Бешик, Интимақ ва Ала-Тоо аҳолиси ичимлик ва оқова сувига муҳтож эди, — дея тушунтирди Эркин Бўлекбаев.
Қирғизистон томонига кўра, музликларнинг камайишини тўхтатиш учун бир қанча усуллар етарли. Булар иқтисодий соҳада кам углеродли технологиялардан фойдаланиш, углерод ва метан чиқиндиларини камайтиришдир. Бу йўналишда Марказий Осиё давлатлари Миллий даражада аниқлаш лойиҳасини амалга оширганини биламиз. Қирғизистон лойиҳага 11 миллиард доллар сармоя киритмоқда.
Эслатиб ўтамиз, 1998 йилда уч давлат – Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон Сирдарёдан фойдаланиш бўйича қарор қабул қилган эди. Кейинчалик бу ҳужжатга Тожикистон ҳам қўшилди. Бироқ келишув трансчегаравий дарёлар муаммосини ҳал қилишга ёрдам бермайди. Бири вазиятнинг ўзгаришини томонлар ўртасида тенглик йўқлиги билан изоҳламоқчи бўлса, иккинчиси сув тўловларини тўлашдаги камчиликларга таянади.
- Бу мавзуда ҳиссиёт эмас, балки фақат оқилона фикрлаш ўз самарасини беради. Геосиёсатда ҳар бир давлат ўз халқининг манфаатларини кўзлайди. Бизга сув беришса, ўша давлатларга нима бера оламиз? Бу биз ҳаракат қилишимиз керак бўлган йўналиш. Балки, хомашё билан сув учун ҳақ тўлаш ва ўша давлат фуқароларини иш билан таъминлаш каби ечим керакдир. Масалан, биз атом электр станциясини қуришга қарор қилдик. Лойиҳа амалга оширилса, сув эвазига қўшни давлатларни электр энергияси билан таъминлаш ҳам мумкин бўлади, – деди Азаматхан Амиртаев.
Хитой ва Россиядан нималарни кутамиз?
Ҳозирда Қозоғистон ва Хитой ўртасида 25 та дарё мавжуд. 2001 йилда трансчегаравий дарёлардан фойдаланиш тўғрисида шартнома имзоланди. Аммо шунга қарамай, йирик дарёлар - Иртиш ва Или масаласи ҳали тўлиқ ҳал этилмаган. Хитой тақчил сувдан фойдаланаётган бир пайтда, шарқдаги қўшнимиз Шинжон-Уйғур автоном райони аҳолисини кўпайтириб, сув омборлари қурилишини тезлаштирди. Ҳатто 2050 йилга бориб бу ҳудудда суғориладиган ерлар майдони 600 минг гектарга етиши мумкин. Демак, Или дарёси сувининг Қозоғистондаги улуши 40 фоизга камаяди, дейлик.
Бу борада Қозоғистон Хитой томони билан келишувга эришишга ҳаракат қилмоқда. Ҳозирда трансчегаравий дарёларни тақсимлаш бўйича ҳукуматлараро битим лойиҳаси ишлаб чиқилмоқда, тўлиқ қарор қачон қабул қилиниши номаълум. Лойиҳада миллий манфаат — Или дарёси орқали Балқаш кўлидаги сув даражасини сақлаб қолишдан иборат. Чунки Балқашдаги сувнинг 70 фоизга яқини Или дарёсидан келади. Агар дарё суви Хитойдан тўсиқсиз оқиб чиқса, Қозоғистонда ҳам танқислик бўлмайди. Масалан, жорий йилда Хитой билан чегарадош “Добин” ўлчаш станциясида ўртача сув оқими секундига 384 куб метрга етди (ўтган йилга нисбатан 17 фоизга кўп). Агар ишлар шу тарзда давом этса Қозоғистон албатта ютади. Шу боис Ҳукумат аъзолари ҳар сафар ташриф чоғида Хитой томони билан Битимни қайта кўриб чиқади.
Россия билан ҳам умумий муаммолар мавжуд. Ҳар икки томонга тегишли бўлган Ёйиқ, Иртиш, Есил, Тобол, Елек, Қиғаш, Қораўзен, Сариўзен каби трансчегаравий сув ресурсларининг аҳволи ёмон. Қўшнилар 2010 йилда трансчегаравий сув ҳавзаларидан биргаликда фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш бўйича келишувга эришган эди. Қўшма комиссия ва 6 та ишчи гуруҳ тузилди. Бу ерда ҳам сезиларли натижа йўқ.
Шу боис Россия-Қозоғистон чегарасидаги дарёларни ўрганиш ва мониторинг қилишнинг янги босқичини бошлаш муҳим. Мавзу юзасидан ваколатли орган – Сув ресурслари ва ирригация вазирлигига сўровлар юборар эканмиз, икки томонлама келишувлар давом этаётганига гувоҳ бўлдик.
“Ёйиқ дарёси бўйлаб сув оқими Январцево гидрологик станцияси томонидан назорат қилинади. Жорий йилнинг январь ойида сув ҳажми 19,3 км3 ни ташкил қилди. Ёйиқ дарёсининг ўртача кўп йиллик оқими 9,46 куб километрни ташкил этди. Бироқ жорий йилда сув ҳажми ўртача йиллик меъёрдан ошди. Дарё оқими Россиядаги Ирикла сув омборидан чиқарилган сув ҳажми билан белгиланади.
Буларнинг барчаси трансчегаравий дарёлар муаммоларига бағишланган учрашувлар натижасидир. Хусусан, Ёйиқ дарёси бўйлаб сув хўжалиги ҳолатини яхшилаш мақсадида ёз ва куз фаслларида Ирикла сув омборидан қўшимча сув чиқариш масалалари ҳал этилмоқда. Ёйиқ дарёси ҳавзасида илмий-тадқиқот ишларини олиб бориш бўйича “Ягона Йўл харитаси” ҳам амалга оширилди. “Ягона Йўл харитаси” доирасида яйловни сув билан тўлдириб, сув оқимини балиқлар урчийдиган жойларга йўналтиришга муваффақ бўлдик”, — дейилади расмий жавобда.
Бу борада халқаро келишув янги йўл очадиган кўринади. Йил бошидан буён Хитой, Россия ва Марказий Осиё давлатлари билан трансчегаравий дарёлар бўйича 28 та учрашув ўтказилди. Натижада Ўзбекистондан 4 миллиард куб метрдан ортиқ, Тожикистондан 488,6 миллион куб метр, Қирғизистондан Шу дарёси орқали 180 миллион куб метр, Талас дарёси орқали 380 миллион куб метрдан ортиқ сув келган. Орол денгизига 2000 миллиард куб метрдан ортиқ сув оқизилди.
Қадам: вазирлик, конвенция, кодекс
Қозоғистонда Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги ташкил этилганига бир йилдан ошди. Бу тузилма сув хўжалиги соҳасида туб ўзгаришларга олиб келди, десак хато бўлмайди. Ислоҳотлар ҳам кузатилди: биз Сув кодекси лойиҳаси, сув ресурсларини бошқариш тизимини ривожлантириш концепцияси, комплекс режа ва йўл харитаси ишлаб чиқилганига гувоҳ бўлдик.
Янги Сув кодексига кўра, 2030 йилгача 2,6 куб километр сув сиғимига эга 42 та сув омбори ва 1,9 куб километр сув сиғимига эга 30 та сув омбори қурилади. 14 минг километрдан ортиқ суғориш каналларини реконструкция қилиш ҳисобига сув йўқотилишини 25 фоизга камайтириш режалаштирилган.
“Мамлакатимизда сув хўжалиги объектларини ривожлантириш бўйича 411 лойиҳа ишга туширилди. Жумладан, 575,9 минг гектар суғориладиган ер майдонини тиклаш, умумий узунлиги 2,5 минг километр бўлган 203 та канал қуриш ва реконструкция қилиш ишлари олиб борилмоқда. Натижада 1 миллион 48 минг аҳоли истиқомат қиладиган 437 та қишлоқ аҳоли пунктларида сув таъминоти сифати яхшиланади.
Бундан ташқари, Алмати, Жамбил, Қизилўрда ва Туркистон вилоятларида 3500 километрлик суғориш тармоқларини рақамлаштириш ишлари олиб борилмоқда. Ақмола вилоятидаги Нура гуруҳ сув қувурида 36,6 километрлик реконструкция ишлари якунланди, — деди Сув ресурслари ва ирригация вазири Нуржан Нуржигитов.
Вазирлик сувни тежовчи тизимларни ўрнатиш харажатларини ҳам субсидиялашни бошлади. Жорий йилда субсидия миқдори 50 фоиздан 80 фоизга оширилди. Ҳар бир ҳудуд бўйича сувни тежаш тизимлари майдонларини кўпайтириш бўйича босқичма-босқич режа ишлаб чиқилди. Шундай қилиб, вазирлик 2030 йил охиригача йилига 2,2 миллиард куб метргача сув тежашни режалаштирмоқда.
Эслатиб ўтамиз, Қозоғистон 2024 йилда БМТнинг Халқаро сув оқимларидан навигациясиз фойдаланиш ҳуқуқи тўғрисидаги Конвенциясига қўшилган эди. Бу ҳақда оммавий ахборот воситаларида камдан-кам тилга олинса-да, трансчегаравий сув ресурсларини адолатли тақсимлашда катта аҳамиятга эга. Ҳозирда 37 давлат Конвенцияга аъзо. Ҳар бир давлат ўз ҳудудида халқаро сув оқимларидан фойдаланганда бошқа давлатга зарар етказмаслик мажбуриятини олади. Шунингдек, ахборот алмашиш, маслаҳатлар алмашиш, сув масалалари бўйича музокаралар олиб бориш учун асос бўлди.
“Конвенция гидротехник иншоотларни қуриш бўйича аниқ чора-тадбирларни белгилайди. Хусусан, унда манфаатдор томонларнинг розилигисиз амалга ошириш учун ҳеч қандай санкциялар берилмаслиги айтилади. Шу нуқтаи назардан, қўшни давлатлар билан ҳамкорлик доирасида сув хўжалиги фаолиятини мувофиқлаштирилган ҳолда амалга ошириш таъминланади.
Бундан ташқари, вазирлик давлатлараро сув хўжалиги комиссияси орқали трансчегаравий дарё сувларидан биргаликда фойдаланиш масаласини ҳам ҳал қилади, – деди Қозоғистон Республикаси Сув ресурслари ва ирригация вазирининг биринчи ўринбосари Болат Бекнияз.
Қозоғистонда суғориладиган ерлар майдони 1,6 миллион гектарни ташкил қилади. Уларнинг аксарияти Туркистон, Қизилўрда, Жамбил, Алмати, Жетису вилоятларига тегишли. Бу ҳудудда қишлоқ хўжалиги трансчегаравий дарёларга боғлиқ эканини ҳисобга олсак, бу масалага жиддий ёндашиш ва тизимли режа тузиш зарур.
P.S. 2008 йилда Уяли қишлоғининг сўнгги турғуни Бекқали Бекбаулов қишлоғига мармар ёдгорлик ўрнатди. Атрофи қум-шағал билан ўралган аҳоли пунктини унутмаган ҳолда, она юрти яна гуллаб-яшнашига, аҳоли кўпайишига ҳали ҳам катта ишонч билдиради. Ўзи бу орзусига эриша олмаса-да, бу эзгу меросни авлодлари кўришини истайди.
