Марказий Осиёда бэби-бум: минтақа иқтисодиётига қандай таъсир қилади
ASTANA. Kazinform - Марказий Осиёнинг 5 та давлати – Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон Евроосиё марказида жойлашган бўлиб, тахминан 4 миллион квадрат метр майдонни эгаллайди. Охирги 30 йил ичида минтақа аҳолисининг умумий сони сезиларли даражада ўсиб, 79 миллион кишидан ошди. Марказий Осиё давлатлари қандай демографик танқидларга дуч келаётгани ва аҳоли сонининг ўсиши оқибатлари ҳақида агентлик мухбири материалидан ўқинг.
2050 йилга келиб Марказий Осиё аҳолиси 100 миллионга етади
Сўнгги ўн йилликда минтақа аҳолиси ҳар йили ўртача бир миллион кишига кўпаймоқда. 2023 йил охирида уларнинг сони 79 миллион кишидан ошди. Баъзи мамлакатларда омон қолиш даражаси паст ва ўлим даражаси юқори бўлишига қарамай, мутахассислар МА аҳолисининг ўсиши давом этишини тахмин қилмоқдалар. БМТ маълумотларига кўра, 2050 йилга бориб бу кўрсаткич 100 миллион кишидан ошади.
Марказий Осиё давлатлари статистика идоралари томонидан тақдим этилган рақамларга кўра, 2024 йил 1 январь ҳолатига кўра, Ўзбекистон минтақадаги энг кўп аҳоли яшайдиган давлат ҳисобланади – 36 799 728 минг киши. Қозоғистон иккинчи ўринда – 20 053 665 киши. Тожикистонда - 10 077 600 киши, Қирғизистонда - 7 161 900 киши, Туркманистонда - 7 057 841 киши истиқомат қилади.
2024 йил 1 январь ҳолатига кўра, Ўзбекистонда аҳолининг ўртача зичлиги 1 квадрат километрга 82 нафарни ташкил этади. Бу бир йил олдингига нисбатан 1,8 кишига (2023 йилда 80,2 киши бўлган), 10 йил олдингига нисбатан 14,1 кишига (2013 йилда 67,9 киши бўлган) кўпдир. Қозоғистон дунёдаги аҳоли зичлиги энг паст бўлган давлатлардан бири ҳисобланади. Мамлакатда 1 квадрат километрга 7,3 киши тўғри келади. Қирғизистонда бу кўрсаткич - 34,6, Тожикистонда - 72,3, Туркманистонда 12,9 кишини ташкил этади.
Аҳолининг ўсиши: яхши ёки ёмонми?
Қозоғистон Стратегик тадқиқотлар институти директори Еркин Туқимовнинг сўзларига кўра, Марказий Осиё мамлакатлари учун катта устуворлик – бу инсон капитали. Унинг таъқидлашича, Марказий Осиё иқтисодиётининг демографик ўсиш суръатларига мос кела олмаслиги келажакда кутилмаган муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун Марказий Осиё давлатлари ўз стратегияларини қайта ишлаб чиқиши керак.
“Жаҳон миқёсида минтақамиз аҳолиси атиги 1 фоизни ташкил этса, бутун иқтисодиётимизнинг умумий салмоғи атиги 0,3 фоизни ташкил этади. Яъни, биз иқтисодиёт бўйича демографик ўсишдан камида уч баробар ортда қолмоқдамиз. Демак, ҳозирдан биз стратегияларимиз ҳақида ўйлашни бошлашимиз керак. Умумий хомашё экспорти модели ниҳоясига етмоқда. Бунинг самарасиз эканлигини тушунамиз. Бу бизнинг ички маҳсулотимизга атиги 1-3 фоиз қўшиши мумкин. Бу деганимиз янги таркибий ислоҳотлар зарурлигидан далолат беради”, - деди ҚСТИ директори.
БМТ маълумотларига кўра, сўнгги 10 йил ичида минтақа аҳолиси йилига ўртача 1 миллион кишига кўпаймоқда. Фақат Ўзбекистонда (йиллик ўсиш 700-750 минг киши) ва Қозоғистонда (йиллик ўсиш 260-270 киши) 1 миллион кишига етади.
Қолаверса, Марказий Осиё энг ёш минтақалардан бири бўлиб қолади. Аҳолининг ўртача ёши - 27,6 ёш. Қозоғистонда эса бу кўрсаткич 31,8 йилни ташкил этади. Ҳозирги вақтда давлат томонидан бола туғилишини рағбатлантириш бўйича ижтимоий мажбуриятлар тизимли равишда амалга ошириб бориляпти. Кўп болали оилаларга ойлик нафақа ва махсус нафақалар ҳам тўланади. Вақт ўтиши билан фуқароларнинг умр кўриш давомийлиги ҳам ортиб бормоқда. Бу ижобий тенденциялардан биридир. Миллий статистика маълумотларига кўра, 1991 йилдан бери ўртача умр кўриш 6,8 йилга ошган. 2022 йил якунларига кўра бу кўрсаткич 74,4 йилни ташкил этган.
Демографик ўсишнинг иқтисодиётга таъсири
Евроосиё тараққиёт банки экспертлари Марказий Осиёни жами 347 миллиардга яқин ялпи ички маҳсулот ва 80 миллиондан ортиқ аҳолига эга юқори ривожланиш салоҳиятига эга минтақа сифатида баҳоламоқда. У ерда аҳоли сонининг ўсиши минтақавий тараққиётнинг жадал суръатларини яққол кўрсатиб турибди. Уларнинг маълумотларига кўра, сўнгги 20 йил ичида Марказий Осиё мамлакатлари ялпи ички маҳсулоти реал кўринишда тўрт баравар кўпайган. 2000 йилдан буён аҳоли сони 1,4 бараварга, кейинги йилларда эса ҳар йили қарийб 2 баробарга ошиб бормоқда. Мутахассисларнинг фикрича, демографик ўсиш Марказий Осиё давлатлари иқтисодиётининг ривожланишига хизмат қилади.
Ҳудуд аҳолисининг ўсиши катта бозор ва ишчи кучининг ортишига олиб келади. Ёш тоифаларининг мавжуд тақсимоти келажакда меҳнат ресурслари сонининг кўпайишини назарда тутади. МО давлатларининг ўртача йиллик иқтисодий ўсиш суръати охирги 20 йил ичида 6,2 фоизни ташкил этди. Ривожланаётган мамлакатлар 5,3 фоизга, бутун дунё эса ҳар йили ўртача 2,6 фоизга ўсмоқда. Экспорт тушумлари, меҳнат мигрантларининг пул ўтказмалари ва тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажмининг ортиши аҳоли даромадларининг ўсишига, қашшоқлик даражасини пасайтиришга хизмат қилди. Минтақанинг кўпгина мамлакатларида аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот харид қобилияти паритетига кўра 3 баробар ошди.
МО мамлакатлари инсон капиталини яхшилаш учун шароит яратиши керак
CABAR.asia эксперт платформасида конференция бўлиб ўтди, унда Марказий Осиё минтақаси демографиясининг долзарб муаммолари муҳокама қилинди. Унда экспертлар демографик масалалар бўйича сифатли сиёсат юритилмаса ва уни реал ҳаётга татбиқ этмасдан туриб, Марказий Осиё мамлакатларида аҳоли сонининг ўсиши иқтисодиётга катта юк тушиши ва минтақа давлатларида қашшоқликнинг ошишига олиб келишини таъкидлади. Уларнинг фикрича, МО мамлакатлари Ҳукуматлари қашшоқлик ва ижтимоий муаммоларни икки баравар оширмаслик, ҳамда инсон капиталини яхшилаш учун ҳамма нарсани қилиши керак.
Ўзбекистонлик демограф, социология фанлари доктори Азамат Сейитовнинг айтишича, инсон капитали тўғри йўлга қўйилса ва унга максимал даражада эътибор берилса, бу мамлакат иқтисодиётини янада юксалтириш учун яна бир имкониятга айланади.
"Туғилишни назорат қилишнинг маъноси йўқ. Давлат эса бундай қадам ташлаши шарт эмас. Бу фуқароларнинг барча конституциявий ҳуқуқлари, жумладан, сўз ва эркин ҳаракатланиш ҳуқуқини сақлаб қолган ҳолда ўзини тўлақонли шахс сифатида намоён этиши учун шарт-шароит яратиши демакдир. Фақат бу ҳолатда онгли ота-она бўлади. Шундагина онг пайдо бўлади ва биз туғилишнинг кучли регуляторини олишимиз мумкин", - деди у.
Демографик масалалар бўйича қозоғистонлик эксперт Шинар Толешова эса давлат ўз фуқароларининг сифатли таълим олиши учун барча шароитларни яратиши зарур, дейди.
“Оила ҳар бир боланинг сифатли таълим олишига интилиши керак»,- деди у.
Тожикистон Миллий фанлар академияси қошидаги Иқтисодиёт ва демография институти демографик тадқиқотлар бўлими мудири Акбар Субхонов туғилган чақалоқни моддий, маънавий ва бошқа инсоний қадриятлар ва фазилатлар билан таъминлаш масаласига алоҳида эътибор қаратиш зарурлигини таъкидлайди.
“Тожикистонда аҳолининг 70 фоиздан ортиғи қишлоқларда яшайди. Қишлоқларда сифатли таълим ва тиббиёт мавжудлигини ўрганишимиз керак», – дейди мутахассис.
Қирғизистон жамоат арбоби Нурбиби Керимова гуллаб-яшнаган давлатга айланиш учун биринчи навбатда коррупцияни йўқ қилиш зарурлигини таъкидлайди.
“Агар биз Сингапурга айланишни истасак, биринчи навбатда ҳал қилиниши керак бўлган муаммо - бу коррупция. Коррупциянинг илдизи йўқ бўлса, яхши кадрлар сиёсати бўлади. Кадрлар сиёсати яхши бўлса, яхши таълим, яхши соғлиқни сақлаш тизими шаклланади”, - деди у.
Парламент Сенати Раиси Маулен Ашимбаевнинг таъкидлашича, мамлакатимиз иқтисодиётининг барқарор ривожланиши аҳоли сони, фуқароларнинг турмуш даражаси ва меҳнат ресурсларининг мавжудлигига бевосита боғлиқ. Давлат энг аввало аҳолини иш, тиббий хизмат, уй-жой ва таълим билан таъминлаши керак. Шу муносабат билан мамлакатда янги демографик сиёсатни шакллантириш зарурати ортиб бормоқда.
“Мамлакат демографик ривожланиши билан боғлиқ масалалар бўйича самарали идоралараро ҳаракатларни кучайтириш зарур. Умуман олганда, мамлакатнинг мутаносиб демографик ривожланиши рақобатбардошлик омилларидан бири эканлиги аниқ. Адолатли Қозоғистоннинг барпо этилиши, биринчи навбатда, халқнинг турмуш даражасини оширишга қаратилган. Бу, энг аввало, инсон манфаатлари ва эҳтиёжларини биринчи ўринга қўйиш, одамлар фаровонлигини ошириш демакдир. Бу мамлакат демографик сиёсатининг асосий мақсадидир”, - деди у.
