Марказий Осиё ва Европа Иттифоқини қандай манфаатлар бирлаштиради
ASTANA. Kazinform – 3-4 апрель кунлари Самарқандда Европа Иттифоқи – Марказий Осиё саммити бўлиб ўтади. Кўҳна қитъа давлатлари вакиллари ва бешта Осиё давлати етакчилари қўшма ташаббусларни муҳокама қилиш учун учрашади. Шу мақсадда ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Ўзбекистонга амалий ташриф билан боради. Хўш, сўнгги 30 йил ичида Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ўртасидаги муносабатлар қандай ривожланди? Kazinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуов ушбу мавзуни урганиб чиқди.
Сиёсий муносабатларнинг ўрнатилиши
Марказий Осиё мамлакатлари ва Европа Иттифоқи ўртасидаги расмий дипломатик муносабатлар Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин 1991 йилда бошланган. Европа Иттифоқи минтақадаги мамлакатларни мустақил давлатлар сифатида тан олди ва уларни қўллаб-қувватлаш учун турли ҳамкорлик механизмларини ишга туширди.
1993 йилда Европа Иттифоқи Марказий Осиё давлатлари (Қозоғистон, Қирғизистон, Ўзбекистон, Туркманистон ва Тожикистон) билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатиш учун ТАСИС (TACIS – Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States) дастурини ишга туширди. 2007 йилда эса Марказий Осиё учун биринчи стратегик ҳужжатни қабул қилиб, муносабатларни янги босқичга кўтарди. Томонлар сиёсий, иқтисодий, хавфсизлик ва экологик масалаларда яқин ҳамкорликни йўлга қўйган.
Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Европа Иттифоқининг юқори мартабали вакиллари билан ҳам бир неча учрашувлар ўтказди. Масалан, 2021 йил 26 ноябрь куни у Брюсселга расмий ташрифи чоғида Европа Комиссияси президенти Урсула фон дер Ляйен билан музокаралар ўтказди. Учрашувда савдо-иқтисодий ва сармоявий алоқалар, пандемиядан кейинги иқтисодий тикланиш, иқлим ўзгариши, транспорт-логистика ва гуманитар соҳалардаги ҳамкорлик масалалари муҳокама қилинди.
2023 йилнинг 2 июнь куни Қирғизистоннинг Чўлпан-Ота шаҳрида бўлиб ўтган Марказий Осиё – Европа Иттифоқи саммити доирасида Европа кенгаши президенти Шарль Мишель билан навбатдаги учрашув бўлиб ўтди.
Ўтган йилнинг 1 август куни Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Европа Иттифоқининг ташқи ишлар ва хавфсизлик сиёсати бўйича Олий вакили, Европа комиссияси вице-президенти Жозеп Боррель билан учрашди. Томонлар Қозоғистон ва Европа Иттифоқи ўртасидаги ҳамкорликни ривожлантириш истиқболларини ҳамда халқаро кун тартибидаги долзарб масалаларни, жумладан, Марказий Осиё давлатларининг ўзаро ҳамкорлигини муҳокама қилдилар.
Савдо муносабатлари қандай ривожланмоқда?
Бугунги кунда Марказий Осиё давлатлари Кўҳна қитъанинг энг муҳим савдо шерикларидан ҳисобланади. 2022 йилда икки минтақа ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 49 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2024 йилда Қозоғистоннинг ўзи иттифоқ мамлакатлари билан қарийб 50 миллиард долларлик савдо айланмасини амалга оширди.
Қозоғистон асосан минерал ресурслар – нефть, газ ва уранни экспорт қилади. Шунингдек, металлургия маҳсулотлари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, кимё саноати учун зарур бўлган материаллар экспорт қилинади.
Европа Иттифоқининг расмий сайтида 2024 йилда Марказий Осиёнинг айрим давлатлари билан товар айирбошлаш ҳажми кўрсатилган. Масалан, Тожикистон Европа Иттифоқига 291 миллион евро миқдорида экспорт қилган. Мамлакат экспорти асосан металлар, тўқимачилик ва фойдали қазилмалардир. Ўз навбатида, Европа Иттифоқидан импорт 275 миллион еврога етди.
Ўзбекистон ва Европа Иттифоқи ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 6 миллиард еврони ташкил этган бўлса, Қирғизистон Республикаси Кўҳна қитъа давлатлари билан 2,8 миллиард евролик савдо айланмасини амалга оширган.
Европа Иттифоқи Марказий Осиё билан савдо стратегиясини ишлаб чиқишда давом этади. Асосий қисми “Глобал коридор”. Европа ва Осиё ўртасидаги савдо-сотиқ энди тезлашди. Аввалгидек бир неча ой сарфлашнинг ҳожати йўқ. Европа Иттифоқи буни минтақавий дастурлар орқали қўллаб-қувватлайди, уланиш учун 30 миллион евро ва иқтисодий фаровонлик учун 28,4 миллион евро ажратади.
Асосий сармоявий ҳамкор 2005 йилдан 2024 йил октябригача Европа Иттифоқи Қозоғистонга 200,7 миллиард доллар сармоя киритди.
Бу мамлакатга киритилаётган жами сармоянинг ярмига тенг. Умуман олганда, Европа Иттифоқи Марказий Осиёга сармояларини камайтирмайди, аксинча, кўпайтириш ниятида. Масалан, Марказий Осиёнинг рақамли трансформацияси учун 55 миллион евро ажратилган. Молиялаштириш телекоммуникация соҳасидаги ислоҳотлар, киберхавфсизлик ва шахсий маълумотларни ҳимоя қилишга йўналтирилади. Сунъий йўлдош алоқаси соҳасида ҳам Европа хусусий сектори билан ҳамкорлик давом этмоқда. Сув ресурслари ва энергияни барқарор бошқариш учун 200 миллион евро сармоя киритди.
Қозоғистон (2022) ва Ўзбекистон (2024) билан ўзаро англашув меморандумлари имзоланган. Муҳим хомашё соҳасидаги ҳамкорлик учун 16 миллион евро, шунингдек қайта тикланадиган энергия лойиҳалари учун 30 миллион евро сармоя кафолати ажратилди.
2021-2027 йилларда талабаларнинг ҳаракатчанлиги ва академик алмашинувини қўллаб-қувватлаш учун 73 миллион евро ажратилди. DARYA лойиҳаси ёшларнинг малакасини ошириш ва янги иш ўринлари яратиш мақсадида 10 миллион евро сармоя киритди.
Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ўртасидаги ҳамкорлик жадал ривожланмоқда. Масалан, Svevind билан Қозоғистонда шамол ва қуёш электр станцияларини ўрнатиш ва 3 миллион тонна “яшил” водород ишлаб чиқариш бўйича муҳим келишувга эришилди.
Бундан ташқари, БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича “CОР-27” конференцияси доирасида Қозоғистон ва Европа Иттифоқи саноат иттифоқлари ўртасида молиявий ва технологик ҳамкорликни йўлга қўйишга хизмат қиладиган ноёб тупроқ металлари бўйича меморандум имзоланди.
Муносабатларнинг янги даври
Италиялик мутахассис Маурицио Гери Kazinform нашрига аввалроқ изоҳ бериб, ҳозир ҳал қилувчи палла эканлигини айтди. Чунки Марказий Осиё давлатлари Кўҳна қитъа билан ҳам ўзаро ҳамкорликни, ҳам алоқаларини такомиллаштирмоқда.
“Марказий Осиёнинг бешта давлати энергетика, транспорт ва рақамли технологиялар каби соҳаларда юқори самарадорликни намойиш этишдан ташқари ҳамкорликка ҳам катта қизиқиш билдирмоқда. Мен учун бу Марказий Осиёда катта ўзгариш. Чунки Европа Иттифоқи Марказий Осиё билан минтақавий интеграция бўйича ўз тажрибасини баҳам кўриши мумкин. Ҳамкорлик минтақадаги барча давлатлар учун жуда фойдали бўлади. Чунки биз геосиёсий рақобат даврини бошдан кечирмоқдамиз ва бу соҳалар энг муҳими саналади.
Хитой ва Россия каби гигант давлатлар таъсири остида Марказий Осиё давлатлари учун ўз миллий манфаатларини ҳимоя қилиш қийинлашиб бормоқда. Бироқ, агар минтақа тобора интеграциялашган бўлса, унда бундай "C5 + 1" формати талаб кўпроқ бўлади. Мен иқтисодий ҳамкорликнинг иккита асосий йўналишини кўрмоқдаман: энергия ва қайта тикланадиган энергия манбалари. Чунки Марказий Осиё шамол ва қуёш энергетикасини ривожлантиришга бағишланган кенг майдонлар туфайли қайта тикланадиган энергия манбалари бўйича катта имкониятларга эга. Ҳудуддаги муҳим хомашё, уларнинг ўзлаштирилиши алоҳида қизиқиш уйғотмоқда. Биз нодир ер материалларига келганда ҳозир Хитойга қараммиз. Шу нуқтаи назардан, Марказий Осиё билан ҳамкорлик хомашё етказиб беришни диверсификация қилишга ёрдам бериши мумкин. Биз Европа ва Марказий Осиё ўртасидаги муносабатларда янги давр бошланишига умид қиламиз”, – деди у.
Бўлажак муҳокаманинг асосий мавзуси глобал экологик офат – Орол денгизи инқирози мисолидир. Мутахассислар ва Ҳукумат вакиллари зарар кўрган ҳудудлардаги ерларни тиклаш, чўлланишга қарши курашиш ва иқлим ўзгаришининг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини юмшатиш бўйича барча ечимларни кўриб чиқмоқда.
Самарқанд форумининг якуний ҳужжати – “Яшил” ривожланиш минтақавий концепциясининг тақдимоти бўлади. Бу Марказий Осиё давлатларининг иқлим ўзгариши соҳасида ягона минтақавий ёндашувини шакллантириш учун асос бўлиб хизмат қилади. Унда етакчи халқаро ташкилотларнинг минтақадаги экологик муаммоларни ҳал қилиш борасидаги ёндашувлари тақдим этилади.
