Марказий Осиё давлатлари янги транспорт йўлакларини қурмоқда, логистикани ўзгартирмоқда
Дунёдаги геосиёсий нотинчлик Марказий Осиёдаги транспорт оқимлари инфратузилмасини тубдан ўзгартирмоқда. Осиё давлатлари тарихий Буюк Ипак йўли бўйлаб Европага ўз товарларини жўнатиш истагида. Марказий Осиё мамлакатларида юк ташиш логистикасининг ҳозирги ривожланиши ҳақида Кazinform агентлиги мухбирининг материалида ўқинг.
Марказий Осиё давлатларининг иқтисодий ривожланишига нима туртки берди
Мутахассисларнинг фикрича, юк ташиш ҳажмини оширишнинг ижобий омиллари Марказий Осиё давлатлари ва уларга қўшни давлатлар, шунингдек, бошқа глобал ўйинчилар билан иқтисодий алоқаларни ривожлантиришдир. Автомобил йўллари, темир йўллар, портлар ва юк терминалларини қуриш ёки модернизация қилиш, минтақа давлатлари ёки бошқа давлатлар билан савдо шартномаларини имзолаш каби инфратузилмага сармоя киритиш Марказий Осиё орқали юк ташиш ва транзитни рағбатлантириши мумкин. Минтақадаги сиёсий барқарорлик юк ташиш хавфсизлиги ва прогнозлилигини таъминлашда ҳам муҳим рол ўйнайди.
Шуниси эътиборга лойиқки, дунёдаги геосиёсий нотинчликлар Марказий Осиё давлатларининг янги сармоя манбаларини жалб қилиш ва Европа Иттифоқи билан транспорт шартномаларини тузиш имкониятларини кенгайтирди. Келишувлар тўплами нафақат транспорт мавзуларини, балки суғурта, хавфсизлик, ахборот таъминоти ва бошқа капитал талаб қилувчи ҳамкорлик соҳаларини ҳам ўз ичига олади.
Янги транспорт йўналишлари
Марказий Осиё давлатлари логистика соҳасида катта ўзгаришларга тайёр, чунки янги транспорт йўлакларини яратиш режалари жадаллашиб бормоқда. Муҳим бўлганлар қаторида мультимодал юк ташиш учун Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўли қурилишининг бошланиши минтақавий алоқаларни ривожлантириш ва савдони осонлаштиришда муҳим босқич бўлади.
Ушбу ташаббусни давом эттириш учун иккита қўшимча йўналиш ишлаб чиқилмоқда. Биринчи йўналиш Европага, иккинчи йўналиш жанубга йўналтирилган. Бишкекдан бошланиб, Ўш вилоятидаги “Достук” назорат-ўтказиш пункти орқали жанубга йўналиш Россиянинг Астрахан вилоятидаги Оля портига паромда Каспий денгизи орқали ўтишдан олдин Ўзбекистон ва Туркманистон орқали ўтади. Эътиборлиси, Ўзбекистондан Туркманистонга юклар транзити Ўзбекистоннинг “Олот-Фороб” назорат-ўтказиш пункти орқали амалга оширилади, бу эса янги пайдо бўлаётган транспорт коридорининг стратегик аҳамиятини таъкидлайди.
Шу фонда Туркманистон, Тожикистон ва Ўзбекистон давлат раҳбарларининг 4 август куни Ашхободда бўлиб ўтадиган саммити транспорт йўлакларини ривожлантириш, айниқса денгизга чиқиш имкони бўлмаган Ўзбекистон учун долзарб бўлган мунозараларни фаоллаштиришга хизмат қилади.
МДҲ давлатлари институтининг Марказий Осиё ва Қозоғистон бўлими раҳбари, Россия Фанлар академияси Шарқшунослик институти катта илмий ходими Андрей Грозин янги транспорт йўлаклари, жумладан мультимодал Жанубий транспорт йўлаги муҳокамаси кутилаётганини, шу билан эксперт минтақанинг транспорт алоқалари ва савдони мустаҳкамлашга содиқлигини таъкидлайди.
“Мано” тадқиқот ташаббуслари маркази (Ўзбекистон) директори Бахтиёр Эргашев Туркманистоннинг минтақавий алоқаларни ривожлантиришда, айниқса, Ўзбекистондан Эронга Трансэрон йўлагини яратишдаги муҳим ролини қайд этади. Афғонистондаги хавфсизлик билан боғлиқ вазият заифлигича қолар экан, Эргашев муқобил йўллар, жумладан, Ўзбекистон-Туркманистон-Эрон коридорининг стратегик аҳамиятини таъкидлайди. Бундан ташқари, Туркманистоннинг Транскаспий халқаро транспорт йўлаги орқали Туркия денгиз портлари ва Ўрта ер денгизига чиқиш эшиги сифатидаги мавқеи минтақавий савдо-иқтисодий интеграцияни ривожлантиришдаги аҳамиятидан далолат беради.
Тожикистон ҳам Каспий денгиз портига киришдаги жуғрофий чекловларни ҳисобга олиб, бу ўзгаришлардан фойда кўриши мумкин. Ўзбекистон, Туркманистон ва Тожикистон ўртасида жанубий йўналишда транспорт йўлакларини ривожлантириш борасидаги синергия минтақавий алоқаларни мустаҳкамлаш ва иқтисодий имкониятларни очиш учун улкан истиқболларни очмоқда.
Қозоғистоннинг логистика стратегияси
Қозоғистон учун жанубий йўналишда транспорт йўлакларини ривожлантириш, айниқса, Туркманистон йўналиши бўйича Қозоғистон донини Афғонистонга ташишни осонлаштириш нуқтаи назаридан стратегик муҳим вазифа ҳисобланади. Қозоғистон минтақадаги энг йирик иқтисодиётга айланар экан, транспорт йўлакларини оптималлаштириш минтақавий савдо-иқтисодий интеграцияни мустаҳкамлашга қаратилган.
2023 йил сентябрида Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Қозоғистоннинг Евроосиёдаги асосий транзит хаб сифатидаги мавқеини мустаҳкамлаш, пировардида қудратли транспорт ва логистика қудрати сифатида пайдо бўлиши бўйича улкан истиқболларини белгилаб берди. Қозоғистон Президенти ўз мурожаатида транспорт-логистика саноатини ривожлантиришни рағбатлантириш учун жаҳон савдо йўллари кесишмасида мамлакатнинг географик устунлигидан фойдаланиш стратегик муҳимлигини таъкидлади.
“Транспорт-логистика соҳасини жадал ривожлантириш стратегик муҳим вазифадир”, — деди Қасим-Жомарт Тоқаев ва кейинги уч йил ичида соҳанинг ялпи ички маҳсулотдаги ҳиссасини ҳозирги 6,2 фоизга нисбатан камида 9 фоизга ошириш зарурлигини таъкидлади.
Ушбу мақсадга эришиш учун Қозоғистон транспорт алоқасини мустаҳкамлаш ва минтақа бўйлаб юкларнинг муаммосиз ҳаракатланишига кўмаклашишга қаратилган бир қатор трансформатив транспорт лойиҳаларини амалга оширишни бошлаш ниятида.
“Достық-Мойынты” темир йўл линиясининг кенгайтирилиши, Бақти-Аягўз, Дарбаза-Мақтаарал каби янги участкаларнинг қурилиши қўшни давлатлар, хусусан, Хитой ва Ўзбекистон билан алоқаларни мустаҳкамлайди. Бундан ташқари, айни пайтда тирбандликни камайтириш ва самарадорликни ошириш мақсадида Алмати атрофида темир йўл айланма йўлини қуриш режалаштирилмоқда.
Мамлакатимиз логистика стратегиясининг тамал тоши Хитой ва Европа ўртасидаги тўғридан-тўғри тықалоқани таъминловчи Транскаспий йўналиши ҳисобланади. Давлат раҳбари Хитой, Озарбайжон, Грузия ва Туркия каби ҳамкор давлатлар билан йўналиш имкониятларини максимал даражада ошириш учун биргаликда ҳаракат қилиш зарурлигини таъкидлади. Озарбайжон ва Грузия билан минтақавий алоқаларни мустаҳкамлаш ва савдони осонлаштириш бўйича келишилган саъй-ҳаракатларни кўрсатадиган келишувлар аллақачон имзоланган.
Давлат раҳбарининг 11-12-март кунлари Озарбайжонга давлат ташрифи доирасида Қозоғистон ва Озарбайжон президентларининг Қозоғистон-Хитой транспорт-логистикаси янги транспорт-логистикасидан Сиань шаҳридаги марказдан Абшерон станциясига (Озарбайжон) Транскаспий халқаро транспорт йўналиши бўйлаб контейнер блоки поездини олиб келиш маросимида иштирок этгани муҳим воқеа бўлди. Маросимда сўзга чиққан Қасим-Жомарт Тоқаев бугунги кунда глобал геосиёсий нотинчлик шароитида Евроосиё учун янги транспорт-логистика асоси барпо этилаётганини таъкидлади.
— Ҳозир бутун дунёда ресурслардан ташқари, транспорт-логистика имкониятларидан фойдаланиш учун кураш кучаймоқда. Бу стратегик ҳудуддир. Қозоғистон ҳам, Озарбайжон ҳам бу ерда табиий шериклар сифатида яқиндан ўзаро ҳамкорлик қилаётгани қувонарлидир. Бугунги кунда Сиань портидан Қозоғистон ҳудуди орқали Озарбайжонга темир йўлнинг очилиш маросими ҳам кўп нарсадан далолат беради, — деди Давлат раҳбари.
Денгиз йўлларига чиқишни диверсификация қилиш мақсадида Қозоғистон Форс кўрфази ва Ҳинд океанига чиқишни таъминловчи “Шимол-Жануб” транспорт йўлагини ривожлантиришга ҳам устувор аҳамият қаратмоқда. Болашақ-Челябинск темир йўл линиясининг Қозоғистон қисмини модернизация қилишни бошлаш, алоқаларни кенгайтириш ва савдо имкониятларини кенгайтириш режалаштирилган.
Денгиз транспортининг ўсиши нуқтаи назаридан, Қуриқ портини Ақтауга ўхшаш тўлақонли логистика марказига айлантиришга эътибор қаратган ҳолда кенг қамровли денгиз инфратузилмасини ривожлантириш муҳим йўналиш ҳисобланади. Шунингдек, Ақтауда Қозоғистоннинг денгиз имкониятларини янада кенгайтирадиган контейнерлар марказини яратиш режалари ишлаб чиқилмоқда.
Темир йўл ва денгиз инфратузилмасидан ташқари Қозоғистон авиация ва автомобиль йўллари тармоқларини жонлантиришга тайёр. Асосий шаҳарлардаги аэропортларни самарали логистика хизматларини кўрсатувчи мультимодал марказларга айлантириш зарур. Шу билан бирга, автомобиль йўллари соҳасида йўл қўйилаётган камчиликларни бартараф этиш, йўлларни ўз вақтида ва сифатли қуриш бўйича қатъий тартибга солиш ва назоратни кучайтириш чоралари кўрилмоқда. Қозоғистон 2029 йилгача 4000 километрдан ортиқ автомобиль йўлларини реконструкция қилишни режалаштирган ҳолда кенг қамровли реконструкция ишларини олиб боришга тайёрланмоқда.
Инфратузилмани ривожлантириш ва минтақавий шериклар билан ҳамкорликни мустаҳкамлашга устувор аҳамият бериб, Қозоғистон Евроосиё савдо ва транспорт келажагини шакллантиришда асосий ўйинчига айланишга тайёр.
Марказий Осиё мамлакатларида юк ташиш ҳажми ортиб бормоқда
Марказий Осиё мамлакатлари юк ташиш ҳажмининг ўсишини қайд этмоқда. Биргина 2023 йилнинг январь-ноябрь ойларида Қозоғистон ҳудуди орқали юк транзити 2022 йилга нисбатан 21 фоизга ошди ва 29 миллион тоннани ташкил этди. 2023 йилда жами 980,7 миллион тонна юк ташилган, бу 2022 йилга нисбатан 4,4 фоизга кўпдир. Соҳага йўналтирилган инвестициялар ҳажми бир ярим баробардан кўпроқ ошиб, 1,8 триллион тенгега етди. Уларнинг асосий қисми юк ташиш ҳажми ва сифатини ошириш учун инфратузилмани ривожлантиришга йўналтирилади.
Ўзбекистонда 2023 йилда халқаро юк ташиш ҳажми 59,2 миллион тоннага етди, яъни 2022 йилга нисбатан 110,4 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, импорт қилинадиган товарлар оқими экспортдан деярли икки баравар кўп. Ўзбекистон Республикасига 29,7 миллион тонна юк етказиб берилди, 15,5 миллион тоннаси экспорт қилинди. Кўрсаткичларнинг ўсиши мос равишда 114,1 ва 100,8 фоизни ташкил этади. Ўзбекистон ҳудуди орқали ташилган транзит юклар ҳажми 13,9 миллион тоннани ташкил этди.
Қирғизистонда 2023 йилда барча транспорт турларида ташилган юкларнинг умумий ҳажми 51 миллион тоннани ташкил этди, бу ўтган йилга нисбатан 6,7 миллион тоннага кўпдир. Юкларнинг умумий ҳажмидан 41,2 миллион тоннаси автомобиль транспортида ташилган, бу эса автомобиль транспорти ҳаракатининг юқори фаоллигини тасдиқлайди. Темир йўл транспорти ҳам салмоқли улушга эга бўлиб, 9,3 миллион тонна юк ташилди.
Тожикистон Транспорт вазирлиги раҳбари 2023 йилнинг январь-ноябрь ойларида юк ташиш ҳажми 32,6 миллион тоннани ташкил этгани, бу 2022 йилнинг шу даврига нисбатан 14 фоизга кўп эканлигини маълум қилди. Халқаро юк ташиш ҳажми 2,2 миллион тоннани ёки ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 100,5 фоизни ташкил этди. Халқаро юк ташишлар асосан Хитой, Ўзбекистон, Афғонистон, Қозоғистон, Россия, Туркия ва Эрон билан амалга оширилди.
2023 йилда Туркманистон иқтисодиётининг энг жадал ривожланаётган тармоқларидан бири транспорт комплекси бўлди. 2023 йилнинг 11 ойида бу борадаги ишлар ва хизматлар ҳажми сезиларли даражада – 21,3 фоизга ошгани қайд этилди. vestiabad.ru хабарига кўра, юк ташиш ҳажми 3,9 фоизга ошган. Барча тармоқлар юқори ўсиш суръатларини кўрсатди: темир йўл транспорти – 6,5 фоиз, автомобиль транспорти – 17 фоиз, ҳаво транспорти – қарийб 2 баробар, денгиз ва дарё транспорти – 5,2 фоиз.
Марказий Осиё ва Озарбайжон учун иқтисодий фойда
Қозоғистон ва Ўзбекистонда йирик ишлаб чиқариш йўлга қўйилмоқда. Россияни тарк этган йирик Ғарб компаниялари ўз имкониятларининг бир қисмини ушбу мамлакатларга кўчирдилар. Европа компаниялари ҳам бу ерга арзон газ ва электр энергияси излаб келади. Марказий Осиёда Samsung, Nestle, Glock каби ўнлаб гигантлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйган ёки йўлга қўйишга тайёрланмоқда.
Озарбайжонлик сиёсатшунос Илгар Велизаденинг таъкидлашича, сўнгги пайтларда ҳам Европа, ҳам Хитой компаниялари Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ мамлакатлари ҳудуди орқали ўтувчи Ўрта йўлакни фаол кўриб чиқмоқда.
– Ушбу йўлакнинг марказий бўғини Транскаспий халқаро транспорт йўналиши ҳисобланади. У орқали ташиш ўтган йилга нисбатан икки баравар кўпайди - 2,5 миллион тоннагача. Лекин бу чегара эмас. Яқин келажакда бу кўрсаткич камида икки баравар ошиши кутилмоқда. Шу мақсадда Озарбайжон, Грузия, Туркия ва Қозоғистон ўртасида “йўл харитаси” имзоланди, унга кўра ҳар бир давлат ўз транспорт инфратузилмасини синхрон ривожлантириш чораларини кўради. Хитой ҳам, Европа ҳам бу режалардан яхши хабардор ва қўллаб-қувватлашини эълон қилади, дейди сиёсатшунос.
Экспертнинг фикрича, Озарбайжон орқали трансконтинентал транспортдан иқтисодий фойда олиш учун Боку Қорабоғда тинчликни кафолатлаши керак.
“Жанубий Кавказдаги вазиятнинг тўлиқ барқарорлашуви Ўрта йўлак бўйлаб юк ташиш ҳажмини янада ошириш учун қулай шарт-шароитлар яратади, бунга Зангезур транспорт йўлагининг қурилиши ҳам ёрдам беради”, - деб ҳисоблайди у.
Янги йўллар катта инвестицияларни талаб қилади
2023 йил ноябрь ойида CASCA+ (Марказий Осиё, Жанубий Кавказ ва Туркия – муҳаррир эслатмаси) халқаро мультимодал транспорт ва транзит йўналишида иштирок этувчи давлатларнинг темир йўл идоралари раҳбарлари Ашхободда юк ташиш ҳажмини ошириш масалаларини муҳокама қилдилар.
Йиғилишда Озарбайжон, Грузия, Қирғизистон, Туркия, Ўзбекистон ва Туркманистоннинг тармоқ вазирликлари ва тегишли идоралари, шунингдек, логистика компаниялари ва корхоналари делегациялари иштирок этди. Учрашувда таъкидланганидек, йўналишнинг икки денгиз ва кўплаб мамлакатлар ҳудудидан ўтган мультимодаллиги мазкур йўлак имкониятларидан самарали фойдаланиш имконини беради. Йўналиш ишга туширилган 2019 йилдан буён 30 мингга яқин контейнер ташилган. Тадбир иштирокчилари жорий йилда контейнер ташиш ҳажмини 30 минг контейнерга етказишни мақсад қилганини қайд этди. Уларнинг фикрича, бу “Шимол-Жануб” ва “Шарқ-Ғарб” транспорт йўлаклари бўйлаб ташишни фаоллаштириш ва товарлар турини кенгайтиришга ҳам хизмат қилади.
CASCA+ йўналиши 2019 йилда Тошкентда ушбу мамлакатлар давлат темир йўллари раҳбарларининг йиғилишида яратилган эди. Туркия лойиҳага 2021 йил декабрь ойида қўшилган. Йўналиш номидаги "+" белгиси маршрут бўйлаб ташишдан манфаатдор бўлган янги потенциал иштирокчиларни қабул қилишга тайёрлигини билдиради, унинг якуний мақсади Жануби-Шарқий Осиё давлатлари, хусусан, Хитойни Европа билан боғлашдир.
- Марказий Осиё давлатлари президентларининг музокаралари Европада диққат билан кузатилмоқда. Юкларни бошқа йўналишларга ўтказиш йўллар, портлар ва бошқа инфратузилмаларни қуриш учун катта капитал қўйилмаларни ўз ичига олади. Европа Иттифоқи келгуси йилларда Шарқдан Ғарбга юк ташишнинг асосий қисми Россия орқали ўтадиган Шимолий йўналиш бўйлаб амалга ошишини тушунади. Шу боис Европанинг эътибори Ўрта йўлак ёки Транскаспий халқаро транспорт йўналиши деб номланувчи йўналишни кенгайтиришга қаратилган. Бу Хитойни Марказий Осиё ва Каспий денгизи орқали Европа билан боғлайдиган мультимодал темир йўл, юк ва паром транзит тизимидир. Ҳисоб-китобларга кўра, Транскаспий халқаро транспорт йўналиши йилига 120 мингтагача контейнер ташиш имкониятига эга бўлади, деб хабар беради Россиянинг media-mig портали шарҳловчиси Владимир Орлов.
Воқеалар иқтисодий шароитлар туфайли тезлашмоқда. “ATI.SU автомобил юк биржаси” таҳлилчиларига кўра, Марказий Осиёда юк ташиш бозори сўнгги бир йил ичида 2-3 баробар ўсган. Мутахассислар бу динамикани Қозоғистон, Ўзбекистон ва Қирғизистоннинг глобал таъминот занжирларида транзит аҳамиятининг ошгани билан боғлашмоқда.
