Марказий Осиё-АҚШ саммити Евроосиёнинг янги геосиёсатини қандай белгилайди
ASTANA. Кazinform — Иккинчи Марказий Осиё-АҚШ (C5+1) саммити 6 ноябрь куни Вашингтонда бўлиб ўтади. Ушбу учрашувнинг аҳамияти минтақавий мулоқот доирасидан анча ташқарига чиқади, Евросиёдаги янги геосиёсий воқеликни ва йирик давлатларнинг минтақага бўлган қизиқишининг ортиб бораётганини акс эттиради. Каzinform агентлигининг халқаро шарҳловчиси бўлажак саммитнинг Марказий Осиё мамлакатлари учун аҳамиятини таҳлил қилди.
Нима учун йирик давлатлар Марказий Осиёга қизиқиш билдирмоқда
Марказий Осиё-АҚШ саммити, биринчи навбатда, минтақанинг географик жойлашуви нуқтаи назаридан қизиқиш уйғотади. Учрашув, айниқса, бугунги кунда Евросиёда содир бўлаётган динамик ва бир томонлама жараёнларни ҳисобга олган ҳолда, айниқса аҳамиятлидир.
Улар орасида Россия ва АҚШ ўртасидаги мураккаб муносабатлар бор. Яқинда муносабатлар яқинлашиш ва янги санкциялар алмашинуви билан ажралиб турди. Сўнгги воқеалардан бири Будапештда бўлиб ўтиши режалаштирилган АҚШ президенти Дональд Трамп ва Россия президенти Владимир Путин ўртасидаги учрашувнинг бекор қилинишидир. Бундан ташқари, Қўшма Штатлар ва Хитой ўртасидаги савдо низолари ҳали ҳам давом этмоқда. Бироқ, 30 октябрь куни Жанубий Кореяда АҚШ президенти ва Хитой раиси Си Цзиньпиннинг учрашуви давомида муросага келиш имконияти борасида маълум ютуқлар қайд этилди.
Шунингдек, Қўшма Штатлар фаол рол ўйнайдиган Яқин Шарқдаги мураккаб вазиятни ҳам таъкидлаш жоиз.
Шундай қилиб, ҳозирда Евроосиёда турли воқеалар содир бўлмоқда, уларнинг барчаси глобал геосиёсий ва иқтисодий жараёнларга таъсир қилиши мумкин. Дунёдаги энг қудратли давлатлар аслида ушбу минтақада иштирок этаётганини ҳисобга олсак, вазиятнинг жиддийлиги аён бўлади.
Шу нуқтаи назардан, йирик давлатларнинг Марказий Осиёга қизиқиши тушунарлидир. Бу нафақат унинг қитъа марказидаги стратегик жойлашуви, балки минтақанинг янги транспорт йўлакларини яратишдаги роли ортиб бораётгани билан ҳам боғлиқ. Принципиал жиҳатдан, Марказий Осиё ҳозирда энг иқтисодий салоҳиятли минтақалардан биридир. Бу ерда замонавий жаҳон иқтисодиёти учун ноёб ҳодиса бўлган сезиларли ўсиш салоҳияти мавжуд.
Транспорт йўлаклари — қитъа савдосининг асосий бўғини
Янги транспорт йўлакларининг яратилиши минтақа иқтисодиётидаги вазиятни тубдан ўзгартириши аниқ. Эслатиб ўтамиз, СССР парчаланганидан кейин Марказий Осиё деярли ташқи дунёдан ажратилган эди. Бироқ, бугунги кунда Марказий Осиё орқали қитъалараро савдони ривожлантириш ғоялари рақобатдош мамлакатлар томонидан ҳам қўллаб-қувватланмоқда. Масалан, Покистон ва Ҳиндистонни тилга олишимиз мумкин. Мавжуд лойиҳалар - Трансафғон газ қувури ва Афғонистон орқали темир йўллар - ушбу мамлакатлар ҳудудларидан ўтиши режалаштирилган.
Бундан ташқари, Хитой ҳам транспорт йўлакларини ривожлантиришдан манфаатдор. Бу мамлакат Марказий Осиёдаги кўплаб ривожланиш дастурларини, жумладан, ўрта йўлак доирасидаги лойиҳаларни қўллаб-қувватлайди. Россия йўлакнинг Шимол-Жануб йўналишида ривожланишини қўллаб-қувватлайди. Европа Иттифоқи эса минтақа билан қитъалараро савдо алоқаларини мустаҳкамлашдан ва минтақа орқали Хитойга савдо алоқаларини ривожлантиришдан манфаатдор.
Яқинда содир бўлган савдо уруши туфайли глобаллашув инқирози юзага келган тақдирда, Евроосиё ичидаги савдо алоқалари глобал савдо муносабатларини сақлаб қолишнинг муҳим омилларидан бирига айланиши мумкин. Евросиёнинг кўп сонли аҳолиси ва сўнгги ўн йилликлардаги, айниқса Хитойдаги модернизация натижаларини ҳисобга олган ҳолда, қитъанинг илгари яккаланиб қолган марказий қисми янги вазиятда Хитой-Европа ва Россия-Жанубий Осиё йўналишларида савдо-иқтисодий алоқалар учун боғловчи марказга айланиб бораётганини айтиш мумкин.
C5+1 форматининг аҳамияти нимада?
Марказий Осиёнинг сўнгги йиллардаги роли минтақадаги бешта мамлакатнинг яқинлашиши билан ҳам чамбарчас боғлиқ. Ушбу мамлакатлар умумий манфаатлар асосида ҳаракат қилиб, сўнгги 10 йил ичида минтақа учун муҳим масалалар бўйича ягона позицияни намойиш этиб келмоқдалар. Айнан шу ўзаро тушуниш «C5+1» форматида ҳамкорликни шакллантиришга йўл очди.
2015 йилда ушбу формат дастлаб ташқи ишлар вазирларининг маслаҳатлашувлари шаклида пайдо бўлди ва кейинчалик давлат раҳбарлари даражасидаги учрашувларга айланди. Шундай қилиб, минтақа мамлакатлари ўртасидаги ички алоқаларнинг ривожланиши ташқи дунё билан умумий минтақавий форматда ўзаро алоқада бўлиш имконини берди. Шунинг учун, «C5+1» доирасидаги учрашувлар янги воқеликни акс эттиради, яъни минтақа билан ўзаро алоқалар нафақат икки томонлама асосда, балки барча мамлакатлар билан биргаликда амалга оширилади.
Албатта, Марказий Осиё давлатлари ўртасида бундай ички келишувнинг мавжудлиги бундай форматнинг пайдо бўлиши учун муҳим шартдир. Шуни таъкидлаш керакки, бу ҳолда ҳар бир мамлакатнинг индивидуал даражадаги сиёсати бузилмайди. «C5+1» формати мажбурий бирлашма эмас, у сиёсий, хавфсизлик ёки иқтисодий йўналишдаги йирик минтақавий бирлашмаларга хос бўлган институционал асосга эга эмас. Ушбу форматнинг асосий ядроси ҳар бир давлатнинг сиёсий ҳокимият тузилмалари томонидан минтақа учун умумий манфаатларни тушуниш ва тан олишдир.
Бундан ташқари, ушбу формат ҳар бир мамлакатнинг афзалликларидан самарали фойдаланишга асосланган. Бу борада Қозоғистон алоҳида ажралиб туради. Чунки у нафақат ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ҳажми ва янги транспорт йўлакларини қуришга қаратилган йирик инвестициялар, балки глобал миқёсда музокаралар олиб бориш тажрибаси билан ҳам ажралиб туради. Хусусан, Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевнинг халқаро ташкилотлардаги кенг кўламли юқори даражадаги дипломатик тажрибаси алоҳида аҳамиятга эга.
Ҳар қандай ҳолатда ҳам, ушбу форматнинг қулайлиги унинг кўламида, минтақа мамлакатларининг иқтисодиёти ва аҳолисининг умумий сони йирик давлатлар билан музокараларнинг мақомини оширади. Худди шундай, йирик давлатлар учун минтақанинг барча мамлакатлари билан бир вақтнинг ўзида музокаралар олиб бориш анча фойдалироқ. Бу ерда "миқёс иқтисодиёти" ўз ролини ўйнайди: биргаликда минтақа аҳолиси ҳам, ЯИМ ҳам ошади ва у минтақавий муносабатлар ва геосиёсат тизимида ҳам муҳимроқ рол ўйнайди.
Кўп векторлилик — минтақанинг стратегик формуласи
Эслатиб ўтамиз, СССР парчаланганидан бери Марказий Осиё геосиёсий рақобат марказида бўлиб келган. Бу ерда нафақат учта йирик давлат — Хитой, Россия ва АҚШнинг, балки Европа Иттифоқи, Ҳиндистон, Эрон, Покистон, Туркия ва Форс кўрфази мамлакатлари каби йирик минтақавий ўйинчиларнинг ҳам манфаатлари бирлашади.
Шу билан бирга, деярли барча Марказий Осиё давлатлари кўп векторли сиёсат юритиб келмоқдалар, уларнинг баъзилари уни ўз йўлларида амалга оширмоқдалар. Айниқса, 1990-2000 йиллардаги қийин даврни, жумладан, Афғонистондаги вазиятни эслаш мумкин.
Умуман олганда, минтақа мамлакатлари ҳар доим кўп векторли сиёсат тамойилига амал қилишга интилишган. Ҳозирги вазиятда C5+ формати бу сиёсатнинг сифат жиҳатидан янги кўринишидир. Шунинг учун, йирик давлатларнинг бундай форматда фаол иштироки уларнинг минтақавий кўп векторли концепцияни қабул қилганликларини англатади. Албатта, бу ҳозирги беқарор глобал муносабатларда алоҳида аҳамиятга эга.
Таъкидлаш жоизки, иккинчи C5+Россия саммити 2025 йил 9 октябрда Душанбеда бўлиб ўтган. Биринчи учрашув 2022 йил 14 октябрда Астанада бўлиб ўтган. Иккинчи C5+Хитой саммити 2025 йил 17 июнда бўлиб ўтган ва биринчиси 2023 йил 18-19 май кунлари Сиань шаҳрида ташкил этилган. C5+Европа саммити ҳам 2025 йил 3-4 апрель кунлари Самарқандда бўлиб ўтган.
Вашингтоннинг Марказий Осиёдаги мавқеининг мустаҳкамланиши
6 ноябрь куни Вашингтон АҚШ президенти Дональд Трамп иштирокида иккинчи Марказий Осиё-АҚШ саммитига мезбонлик қилади. Америка президенти дунёдаги кўплаб жараёнларда фаол иштирок этмоқда. Шу билан бирга, у кўпинча ноанъанавий тарзда, айниқса ташқи сиёсат ва глобал иқтисодиёт соҳасида ҳаракат қилади. Шунинг учун Марказий Осиё + АҚШ саммитининг ўтказилиши халқаро муносабатлар, ҳеч бўлмаганда Евроосиё миқёсида муҳим воқеадир.
Трампнинг минтақага қизиқиши Евроосиёнинг марказида жойлашган минтақанинг стратегик аҳамияти билан бевосита боғлиқ. Бу, ўз навбатида, Қўшма Штатлар минтақавий геосиёсатдаги энг муҳим ўйинчилардан бири сифатидаги ролини сақлаб қолганидан далолат беради. 2021 йил август ойида АҚШ қўшинлари Афғонистондан олиб чиқилгандан сўнг, америкаликлар минтақани тарк этгани ҳақида тез-тез айтилган.
Аммо, аслида, АҚШнинг минтақа атрофидаги геосиёсатга қизиқиши йўқолгани йўқ. Вашингтонда бўлиб ўтадиган саммит бунинг яққол исботи бўлади. Шунингдек, саммит Трампнинг Жанубий Кореяга ташрифи ва Хитой Президенти Си Цзиньпин билан учрашувидан кейин бўлиб ўтиши ҳам диққатга сазовордир. Иккала томон ҳам ҳамкорлик ва савдо муносабатлари бўйича муросага келишга қизиқиш билдирдилар. Агар глобал миқёсда можаро бўлмаса, минтақавий даражада ривожланиш имконияти ҳам ортади.
Умуман олганда, бўлажак саммит Марказий Осиё давлатлари учун умумий вазифаларни биргаликда шакллантириши мумкин бўлган ягона минтақа сифатидаги янги роли ва мақомини мустаҳкамлаш нуқтаи назаридан муҳимдир. Ушбу вазифалар орасида транспорт йўлакларини ривожлантириш алоҳида ўрин тутади. Вашингтондаги саммит, Астана, Сиань, Душанбе ва Самарқандда бўлиб ўтган аввалги учрашувларнинг давоми сифатида, минтақанинг янги геосиёсий ва геоиқтисодий аҳамиятини янада таъкидлайди.
