Мамлакатда барча энергия манбалари бўлиши керак: қуёш, шамол, гидроэлектростанциялар ва АЭС – ўзбекистонлик эксперт
TASHKENT. Kazinform – Ўзбекистонда минтақадаги биринчи кам қувватли атом электр станцияси (АЭС) қурилиши бошланди. Ҳозирда қурилиш майдончаси тайёрланиб, лойиҳалаштириш ишлари бошлаб юборилган. Шу муносабат билан Kazinform агентлигининг мухбири Алихан Асқар таниқли ўзбекистонлик ядро физиги, Миллий ядро тадқиқотлари университетининг Тошкентдаги филиали ўқитувчиси Шоҳмирзо Умаров билан суҳбатлашди ва АЭС ҳақида кўплаб саволлар берди.
– Шоҳмирзо Бахрамович, шу пайтгача Ўзбекистонда атом электр станциясини қуриш ғояси муҳокама даражасида эди. Якуний қарор шу йилнинг май ойида қабул қилинди, унинг аҳамияти нимада?
– Ўзбекистон ҳудудида атом электр станциясини қуриш ғояси 1970 йиллардан бери муҳокама қилиниб келинмоқда. Бироқ, турли лойиҳалар музокаралар даражасида қолди. АҚШ, Хитой, Франция ва Жанубий Корея каби давлатларнинг таклифлари ўрганилди, аммо якуний келишув «Росатом» билан тузилган.
Жорий йилнинг 27 май куни Ўзбекистонда кам қувватли атом электр станциясини қуриш тўғрисида қарор қабул қилинди, яъни мамлакатимизда ҳар бири 55 МВт қувватга эга (умумий қуввати 330 МВт) 6 та энергетика блоки қурилади. 10 сентябрь куни ушбу ишларни бошлаш тўғрисидаги баённома имзоланди. Шунга кўра, лойиҳа ҳужжатларини тайёрлаш ишлари олиб борилди.
Атом электр станциясини қуриш тўғрисида қарор қабул қилишнинг бир қанча сабаблари бор. Биринчидан, биз рақамли иқтисодиётга ўтмоқдамиз. Бунгача “Рақамли Ўзбекистон” стратегияси қабул қилинган эди. Шунга кўра, барча соҳаларни рақамлаштириш жараёни давом этмоқда.
Бундан ташқари, Ўзбекистон аграр-индустриал мамлакатдан индустриал давлатга айланиш ниятида. Шунинг учун буларнинг барчаси узлуксиз электр энергиясини талаб қилади. Шунга кўра, мамлакатимиз энергетика балансида энергия ишлаб чиқаришнинг барча манбалари: қуёш, шамол, гидроэлектростанциялар ва атом электр станциялари ўз ичига олиши керак.
– Жиззах вилоятида барпо этилган кам қувватли атом электр станцияси мазкур ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига қандай туртки беради?
– Жиззах вилоятида йирик энергетика иншооти қурилади. Шунга кўра, бунинг учун зарур инфратузилма, хусусан, йўл, шифохона, мактаб шаклланади. Буларнинг барчаси Жиззах вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига туртки бериши аниқ.
– АЭС қурилиши билан бир қаторда, бунинг учун зарур мутахассисларни тайёрлаш жуда муҳим. Ўзбекистон бу муаммоларни қандай ҳал қилмоқда?
– Ўзбекистонда атом энергетикаси учун мутахассислар тайёрлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда, шунга мувофиқ таълим дастури ишлаб чиқилиб, мамлакатимизнинг етакчи олий таълим муассасаларида кафедралар очилди.
Масалан, Тошкентда Москва физика-техника институтининг филиали очилди. Бу соҳада малакали мутахассислар тайёрлайдиган энг яхши таълим муассасаларидан бири. Бу йил битирувчиларимизнинг иккинчи гуруҳи уни тамомлади ва ёшлар энергетика соҳасига ишга киришди. Ушбу институтга фақат ўқишни тамомлаган талабалар қабул қилинади.
Бундан ташқари, ўзимизнинг Тошкент давлат техника университети, Ўзбекистон Миллий университети ва Самарқанд Миллий университетида атом энергетикаси кафедраларини очдик.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Фанлар академияси Ядро физикаси институти илмий-тадқиқот ишлари олиб борилаётган, амалий машғулотлар ўтказилаётган кадрлар тайёрлашда муҳим ўрин тутади.
Хорижда ўқиш истагида бўлган ёшлар учун ҳам шароитлар яратилган. Корея, Хитой, АҚШ ва Россияда таҳсил олаётган ўзбекистонликлар кам эмас. Бундан ташқари, мутахассисларимиз тажриба алмашиш учун хорижга жўнаб кетишади.
Айрим мутахассислар «Росатом» томонидан қурилаётган атом электр станциялари қурилишида қатнашмоқда. Ўзбекистоннинг атом энергетикаси соҳасида мутахассислар тайёрлаш стратегияси Атом энергияси бўйича халқаро агентлик томонидан юқори баҳоланди.
– Сизнингча, қайси давлатлар атом электр станцияларини қуриш тажрибасига эга?
– Ҳақиқий ишлар натижасига қараб баҳо берадиган бўлсак, Россиянинг бу борадаги тажрибаси илғор эканини кўришимиз мумкин. «Росатом» хорижий давлатлар ҳудудида энг кўп энергия блокларини – 33 та энергия блокини қурган компания ҳисобланади. Ҳозирги вақтда «Росатом» Бангладеш (“Руппур” АЭС), Венгрия (“Пакш-2” АЭС), Миср (“Эд-Дабаа” АЭС), Ҳиндистон (“Куданкулам” АЭС), Эрон (“Бушер” АЭС), Хитой (“Тяньвань” АЭС) ва Туркияда («Аккую» АЭС) атом электр станциялари қурилмоқда.
Россия АЭСлар учун зарур бўлган барча турдаги хизматларни таклиф қилади. Хусусан, замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозланган ўқув марказлари ташкил этилиб, лойиҳалари учун зарур мутахассисларни тайёрлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Россиянинг тажрибаси ва малакали кадрлари ҳисобга олинса, АЭС қурилишини ўз вақтида ва сифатли якунлашига ишонч катта.
– Дунё мамлакатларида ишлайдиган АЭС реакторларининг деярли барчаси сув билан совутилади. Шу муносабат билан кўпчилик АЭС чучук сув танқислигига олиб келишидан хавотирда. Ушбу масала бўйича сизнинг фикрингиз қандай?
– Кўпчилик АЭС кўп сув истеъмол қилади, деб ўйлайди. Бироқ, бу нотўғри тушунчадир. Агар қувват бир хил бўлса, у ҳолда АЭС иссиқлик электр станциялари (ИЭС) билан бир хил миқдорда сув истеъмол қилади. Ахир, уларнинг иккаласи ҳам термодинамик айланишга эга, яъни сув буғга айланади, кейин турбинани ишга туширади ва кейинчалик бу буғ конденсат шаклида жойлашади.
Бу цикл АЭС ва ИЭСда бир хил. Келажакда минтақада сув танқислиги юзага келиши мумкинлигини ҳисобга олиб, реакторларни “қуруқ” совутиш тизимидан фойдаланиш ниятидамиз. Бу сув сарфини тахминан 10 баробар камайтиради.
– Аҳолини ташвишга солаётган саволлардан бири АЭС хавфсизлиги билан боғлиқ. Станциянинг пойдевори ва бошқа қисмлари зилзила, сув тошқини, бўрон ва бошқа минтақамизга хос экстремал шароитларга қанчалик бардош бера олади?
– АЭСни режалаштиришда юзага келиши мумкин бўлган турли хил фавқулодда вазиятларга бардош бериш учун барча хусусиятлар ҳисобга олинади. Бу қуриладиган жойни текширишдан бошланади. Сейсмологик барқарорлиги, тупроқ сифати ва бошқа хусусиятлари ўрганилади. Буларнинг барчаси режалаштириш босқичида ҳисобга олинади.
Масалан, атом электр станцияси Арманистон давлатидаги каби сейсмик фаол минтақада қурилган бўлса, реакторлар ўша шароитларга мослаш учун мўлжалланган. Ушбу объект 1988 йилда 9 балли Спитак зилзиласига бардош бера олган, пойдевори ва бошқа деворлари бузилмаган. Бу АЭСни лойиҳалаш жараёнида самарали қарорлар қабул қилинганлигини тасдиқлайди.
Шу билан бирга, замонавий АЭСлар «пост-фукусима» талаблар билан қурилади. Бу энг экстремал сценарийларни ҳисобга олади. Масалан, АЭС цунами хавфи жуда паст бўлган чўл ҳудудида қурилган бўлса ҳам, цунамига бардош бериши шарти билан қурилади. Фавқулодда вазиятларда электр таъминоти учун махсус дизель генераторлари кўриб чиқилади. Ушбу чора-тадбирлар ҳар қандай фавқулодда вазиятда АЭСнинг узлуксиз ишлашини таъминлашга қаратилган.
