Мамлакат суверенитетининг бошланиши: Бугун Қозоғистонда Республика куни
ASTANA. Kazinform – Бугун Қозоғистонда Республика куни. Мустақилликнинг илк ибтидоси ҳисобланган ушбу байрам ўн йилдан сўнг қайта тикланиб, Қозоғистоннинг ягона миллий байрами сифатида нишонланди.
Декларациянинг аҳамияти нимада?
1990 йил 25 октябрда Қозоғистон ССР Олий Кенгашининг қарори билан тарихий ҳужжат - "Қозоғистон Совет Социалистик Республикасининг давлат суверенитети тўғрисида"ги Декларация қабул қилинди. Ушбу ҳужжат Қозоғистоннинг ҳақиқий мустақиллигига олиб келадиган ҳуқуқий ташаббус эди.
“Дастлаб, бу қонунми, бошқа ҳуқуқий ҳужжатми ёки декларациями, деган савол бор эди. Ҳуқуқ соҳаси мутахассислари, ишчи гуруҳ аъзолари ушбу масалани атрофлича муҳокама қилиб, декларация тушунчасига эътибор қаратдилар. Декларация унинг суверен давлат сифатида ташқи сиёсатини олиб бориш, тенг ҳуқуқли муносабатлар ўрнатишга замин яратувчи муҳим ҳужжат сифатида эътироф этилди. Декларация мамлакатимизнинг бошқа халқлар билан тенг дарчага эга эканлиги таъкидланган тарихий ҳужжатдир”, – дейди тарих фанлари доктори Қайрат Алимғазинов.
“1990 йил 25 октябрь манзараси кўз ўнгимда, ўша куннинг барча сўзлари қулоғимга тургандек. Академик Салик Зиманов Мустақиллик декларацияси комиссияси раиси сифатида маъруза қилди, соатлаб турли саволларга атрофлича жавоб берди. Ўша пайтда Олий Совет ҳали профессионал парламент эмас эди. Депутатлар сони 350 кишини ташкил этди. Ишонасизми, давлат суверенитети тўғрисидаги ҳужжат лойиҳаси овозга қўйилганда 350 кишидан 71 нафари Декларацияга қарши овоз берди. Мен бундан ҳайратда қолганимни эслайман. Бу мисол мазкур ҳужжат ана шундай машаққатлар билан, аслида юрт учун мардонавор кураш билан дунёга келганининг исботи, деб биламан”, – дейди давлат ва жамоат арбоби, Давлат мукофоти лауреати Сауитбек Абдраҳманов.
Қозоғистоннинг тўлиқ давлат мустақиллигининг расмийлаштирилишини эълон қилган ушбу ҳужжатни тайёрлаш Совет империяси ҳудудида иқтисодий ва сиёсий таназзул шароитида амалга оширилди. Шу билан бирга, ушбу ҳужжат осонлик билан қабул қилинмаганини ҳам таъкидлаш жоиз. Маълумки, СССР Олий Кенгаши раҳбарияти Қозоғистоннинг давлат суверенитети тўғрисидаги декларациянинг қабул қилинишига доимо тўсқинлик қилиб келган. Бинобарин, Қозоғистон тақдирини ҳал қилган ушбу сиёсий-ҳуқуқий ҳужжатнинг ишлаб чиқилиши ва қабул қилинишида фуқаролик жасорати намоён бўлди.
“Албатта, декларацияга киритилган барча нормалар ўша даврнинг таъсири ва ифодаси бўлган. Шу боис мамлакатнинг бутун миллий манфаатларини аниқ нуқталар объективи орқали ёритиш осон бўлмади. Шу билан бирга, умумий атмосферани ҳисобга олиш керак эди. Бунинг сабаби, биз ҳали тўлиқ мустақил бўлганимиз йўқ. Ҳамма нарса бу ҳужжат билан тоза варақдан бошланди. Унгача ҳеч ким миллий манфаат ва ўз республикаси тушунчалари асосида ҳужжатни қабул қилмаган. Бу жуда масъулиятли, лекин айни пайтда қизиқарли эди. Албатта, ҳар бир киши суверенитетнинг маъносига нимани киритиш кераклиги ҳақида ўз фикрини қўшишга ҳаракат қилди. Қизғин муҳокама, турли фикрлар. Ишчи гуруҳ таркибига турли йўналишлардан вакиллар киритилгани учун ҳамма ҳам бирдек қўллаб-қувватламади. Пленумда айрим ҳамкасбларим “Мустақиллик” тушунчасини тўлиқ жорий этиш, иттифоқнинг барча алоқаларидан воз кечиш таклифи билан чиқди. Бу дадил таклиф эди”, – дейди ХII чақириқ Олий Кенгаш депутати, давлат суверенитети тўғрисидаги декларация қабул қилинишининг бошида турган собиқ таълим ва фан вазири Бирғаним Айтимова.
Ҳужжатда Қозоғистон ССР суверенитети эълон қилинди ва Қозоғистоннинг мустақил давлат сифатидаги сиёсий ва ҳуқуқий асослари эълон қилинди. Ҳудудий яхлитлик, бўлинмаслик ва тинчлик, Қозоғистон халқлари ва уларнинг тиллари маданиятини ривожлантириш, миллий ўзликни мустаҳкамлаш каби давлатчилик тамойиллари биринчи марта тасдиқланди. Бу тарихий ва жуда муҳим қарор.
Ҳужжатда сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни мустақил ҳал этиш тамойили ҳам эълон қилинди. Қозоғистон ССР ўзининг ички армиясини, давлат хавфсизлиги ва ички ишлар органларини яратиш ҳуқуқини олди. Президент эса мамлакат бошлиғи, олий маъмурий ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғи сифатида тан олинди.
2001 йилда 25 октябрь Республика куни сифатида давлат байрамлари рўйхатига киритилган. Аммо кейинроқ 2009 йилда Президент фармони билан ушбу рўйхатдан ўчирилди. 13 йилдан сўнг, 2022 йилда Улитау вилоятида бўлиб ўтган Миллий қурултойда Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев миллий байрам мақомини Республика кунига қайтаришни таклиф қилган эди.
“Миллий байрамлар ва алоҳида кунлар рўйхатига бир қатор ўзгартиришлар киритиш зарур. Мен Республика кунига миллий байрам мақомини тиклашни таклиф қиламан. Шундай экан, ҳар йили йигирма бешинчи октябрда Мустақиллик байрамини мамлакатимизнинг бош байрами сифатида нишонлашимиз керак. 1990 йил 25 октябрда Қозоғистоннинг мустақиллик декларацияси қабул қилинди. Бу мамлакатимиз мустақиллиги сари қўйилган илк қадам эди”, – деди Давлат раҳбари.
Ўша йилнинг 25 сентябрида Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Республика кунини миллий байрам сифатида белгилаш тўғрисидаги қонунни имзолади. Шундай қилиб, қонун ҳужжатларига киритилган ўзгартиришлардан сўнг Республика куни мамлакатнинг ягона миллий байрами тоифасига киритилди. Қонун ҳужжатларига мувофиқ, миллий байрамлар мамлакат давлатчилиги ривожига муҳим таъсир кўрсатган алоҳида тарихий аҳамиятга эга бўлган воқеаларни нишонлаш учун белгиланади. Умумхалқ байрами муносабати билан марказий ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларида расмий тадбирлар мажбурий равишда ташкил этилади.
“Миллий байрамлар деганда Қозоғистон давлатчилиги ривожига катта таъсир кўрсатган алоҳида тарихий аҳамиятга эга бўлган воқеалар шарафига нишонланадиган байрамларни тушунамиз. Миллий байрамларни нишонлаш даврида марказий ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларида расмий тадбирлар ўтказилади, яъни байрам бутун мамлакат бўйлаб расман ва кенг нишлнланади. Шу ўринда, Республика байрами қадрини оширишни Мустақиллик байрамининг қадр-қимматини пасайтириш билан боғлаш керак эмас, десак ортиқча бўлмайди. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Улитаудаги биринчи Қурултойда “Мустақиллик байрамининг асл маъноси сақланиб қолади”, деб бу муаммонинг бошланишини очиб берди. Мустақиллик куни – бу янги давлат расман туғилган кун. Юртимизнинг икки улуғ байрами табиий равишда бир-бирини тўлдиради ва уйғун давом этади”, – дейди давлат ва жамоат арбоби, Давлат мукофоти лауреати Сауитбек Абдраҳманов.
