Қувайтдан Аляскагача: турли мамлакатларнинг миллий жамғармалари ўз маблағини қандай сарфлайди
Ахборот асосий мейнстримида Қозоғистон Миллий жамғармаси мавзуси. Айниқса, “Миллий жамғарма - болаларга” лойиҳаси ишга туширилгандан кейин. Энди "молиявий ёстиқ" нинг ўлчами ота-оналарни ҳам қизиқтиради. Шу фонда Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси жаҳон мамлакатлари тажрибасини ўрганиб, улар нималарга сармоя киритаётганини аниқлади.
Қозоғистон Миллий жамғармаси. Ибтидо
2000 йилда Қозоғистон Республикаси Президентининг фармони билан "Тенгизшевройл" қўшма корхонасидаги давлат улушини сотишдан тушган маблағлар ҳисобидан Қозоғистон Республикаси Миллий жамғармаси ташкил этилди. 660 миллион долларни ташкил этди. Шундан сўнг, сотишдан тушган барча маблағлар Қозоғистон Республикаси Миллий жамғармасига ўтказилди.
Қувайтдан Норвегиягача бўлган тажрибалар
Бироз тарихга назар ташлайлик. Қозоғистон Республикаси Миллий жамғармаси бошқа мамлакатларга ўхшаш тарзда ташкил этилган, бунда бюджет даромадларининг муҳим қисми табиий ресурсларни экспорт қилишдан тушган маблағлардан шакллантирилади. Уни яратиш жараёнида дунёнинг бошқа мамлакатларидаги деярли барча шунга ўхшаш фондларнинг тажрибаси ўрганилди.
Аввало, араб мамлакатлари, хусусан, Қувайт тажрибаси ўрганилди. Бу мамлакатда иккита фонд мавжуд: Бюджет захира фонди (1960 йилдан) ва келажак авлодлар учун захира фонди (1976 йилдан). Давлат даромадларининг 10% (келиб чиқиши ва нефть нархидан қатъи назар) келажак авлодлар учун фондга ўтказилади. Маблағлар қаерда тақсимлангани ошкор этилмаган, аммо маълумки, пул ривожланган мамлакатларнинг қимматли қоғозларига қўйилган. Шуниси эътиборга лойиқки, Қувайт 1990-1991 йиллардаги урушдан кейин мамлакатни тиклаш ишларини айнан шу маблағлар ҳисобидан молиялаштирган.
Масалан, Уммонда 1980 йилда давлат захира фонди, 1993 йилда эса Нефть фонди очилган. Шу билан бирга, бир баррель учун 15 долларгача бўлган нефть тушумларининг барчаси бюджетга, кейинги 2 доллар/баррель Давлат захира жамғармасига, кейинги 0,5 доллар/баррель Нефть жамғармасига, баррель учун 17,5 доллардан ортиқ нефть даромадлари яна бюджетга тушади. Аммо бу маблағлар ҳеч қачон тўлдирилмаган, чунки уларнинг ресурслари доимо Саудия Арабистони ва Ливия бюджети тақчиллигини қоплаш учун ишлатилган.
БААда инвестицияларни бошқариш бўйича қизиқарли ҳолат амалда. Abu Dhabi Investment Authority (ADIA) Абу Даби Амирлигининг суверен бойлик фонди бўлиб, 1970 йилларнинг бошларида нефть нархларининг ўсишига жавобан мустақил инвестиция воситаси сифатида 1976 йилда ташкил этилган. Жамғарманинг вазифаси капиталнинг ўсиши ва интизомли инвестиция жараёни орқали пойтахтнинг узоқ муддатли фаровонлигини қўллаб-қувватлашдан иборат. Жамғарма Абу-Даби ҳукумати номидан сармоя киритади ва асосий эътиборни узоқ муддатли қиймат яратишга қаратади. ADIA 49 та шўъба корхонасига эга ва барча халқаро бозорларда акциялар, облигациялар, инфратузилма, кўчмас мулк ва бошқаларга сармоя киритади.
1976 йилда АҚШ Алясканинг қайта тикланмайдиган нефть ва минерал бойликларини сақлаб қолиш ва Аляскаликларнинг барча авлодлари учун қайта тикланадиган молиявий ресурсга айлантириш учун суверен бойлик фонди - Аляска жамғармасини яратди. У икки қисмдан иборат: асосий ҳисоб ва даромадлар захираси ҳисоби. Иккала ҳисобварақдаги маблағлар бир хил актив тақсимотидан фойдаланган ҳолда инвестиция қилинади. Шу билан бирга, пулни қонуний равишда қандай ишлатиш мумкинлигида сезиларли фарқлар мавжуд: асосий пул миқдори доимий жамғармалар, даромадлар захираси ҳисобварағи маблағлари фойдаланиш учун мавжуд. Аляска жамғармаси муқобил инвестициялар, жумладан, хусусий капитал, кўчмас мулк ва инфратузилма компанияларига йўналтирилган диверсификацияланган актив тузилмасига эга.
1990 йилда ташкил этилган Норвегия нефть жамғармаси Қозоғистон миллий жамғармаси учун намуна сифатида танланган. У давлат стабилизатори, шунингдек, келажак авлодлар учун фонд сифатида хизмат қилади. Жамғармани тўлдириш тартиби ҳукумат томонидан белгиланади ва ҳар йили парламент томонидан тасдиқланади, давлат бюджети нефть даромадларининг қарийб ярми фондга тушади; Норвегия фонди дунёдаги энг йирик инвестиция фондларидан биридир. У мамлакатда инфляцияни кучайтирмаслик учун асосан Норвегиядан ташқарида сармоя киритади. Жамғарма, шунингдек, мамлакатлар ва компанияларга кредит беришдан доимий даромад олади. 2024 йил ҳолатига кўра, у 71 мамлакатдаги 8 763 компаниянинг акцияларига эга бўлиб, активлари 1,8 триллион доллардан ортиқни ташкил этади, бу жаҳон фонд бозорининг тахминан 1,5 фоизини ташкил қилади. Шунингдек, октябрь ойида Норвегия давлат пенсия жамғармаси 2024 йилнинг учинчи чорагида 835 миллиард Норвегия кронасини (76,3 миллиард доллар) фойда кўргани ҳақида хабар берди. Жамғарманинг чорак якунлари бўйича умумий даромади 4,4 фоизни ташкил этди ва шу билан барча инвестиция йўналишлари бўйича ижобий даромадга эришилди.
Маблағларнинг сақланишини таъминлаш ва маблағлар тугашининг олдини олиш мақсадида кўплаб мамлакатларда пул ечиб олишни чекловчи қоидалардан фойдаланиш амалиёти кенг тарқалган. Масалан, Норвегия жамғармаси маблағлари фақат Норвегия парламентининг қарорига мувофиқ давлат бюджетига ўтказма сифатида ишлатилиши мумкин. Норвегия жамғармасидан маблағларни олиб қўйиш учун ўтказма миқдори фонднинг узоқ муддатли кутилаётган реал даромадидан ошмаслиги керак. Қонунга кўра, Аляска жамғармасидан маблағларни олиб қўйиш, олдинги олти молиявий йилнинг биринчи беш йилидаги ўртача бозор қийматининг 5 фоизини ташкил қилади.
Пул қандай тақсимланади
Қозоғистон Миллий жамғармаси маблағлари келажак авлодлар мулкидир. Қозоғистон Республикаси Бюджет кодексининг 21-моддасига мувофиқ, Миллий жамғарма Ҳукуматнинг Миллий банкдаги ҳисобварағида тўпланган молиявий активлар кўринишидаги давлат активларини ифодалайди. У тежаш ва барқарорлаштириш функцияларини бажаради. Жамғарма функцияси молиявий активлар ва бошқа мол-мулкнинг тўпланишини таъминлашдан иборат, номоддий активлар бундан мустасно, Миллий жамғарма маблағларининг узоқ муддатли истиқболда ўртача таваккалчилик даражасида рентабеллигини таъминлайди. Барқарорлаштириш функцияси ўз активларининг ликвидлигини етарли даражада ушлаб туриш учун мўлжалланган. Миллий жамғарманинг барқарорлаштириш функцияси учун фойдаланиладиган қисми кафолатланган трансферни таъминлаш учун зарур бўлган миқдорда белгиланади.
Миллий жамғарма Қозоғистон Республикаси Миллий банки ва Қозоғистон Ҳукумати ўртасидаги ишончли бошқарув шартномасига мувофиқ Қозоғистон Республикаси Миллий банки томонидан бошқарилади.
Қозоғистон Миллий жамғармаси республика бюджетига кафолатланган трансфертлар шаклида, Миллий жамғармани бошқариш ва йиллик аудит ўтказиш харажатларини қоплаш учун, шунингдек, Президент белгилаган мақсадлар учун республика бюджетига мақсадли тўловлар шаклида сарфланади. Миллий жамғармадан кафолатланган трансферт миқдори мутлақ белгиланган қиймат сифатида белгиланади ва Қозоғистон Республикаси қонуни билан тасдиқланади.
Активларни 100 миллиард долларгача ошириш
2023 йил апрель ойида Миллий банк Миллий жамғарма маблағларини 2030 йилгача бошқариш концепциясини эълон қилди. Ҳужжатга кўра, 2030 йилгача Миллий жамғарма маблағлари ҳажмини 100 миллиард долларга етказиш кўзда тутилган.
Қозоғистон Республикаси Миллий иқтисодиёт вазирлиги маълумотларига кўра, ўтган йилдан бошлаб харажатларга бюджет қоидалари қўлланила бошланди.
— 2024–2027 йиллар учун Миллий жамғармадан кафолатланган трансферт миқдори ҳар йили 2 триллион тенге этиб тасдиқланди. 2025–2029 йилларда (1-босқич) ижтимоий-иқтисодий ривожланиш прогнозига кўра, 2024–2025 йилларда ҳар йили 1,6 триллион тенге миқдорида мақсадли трансферт ажратиш кўзда тутилган. Бироқ, бу чора 2026–2027 йилларга мўлжалланмаган, - деди Қозоғистон Республикаси Бош вазири ўринбосари – Миллий иқтисодиёт вазири Нурлан Байбазаров.
Қозоғистоннинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши прогнозига кўра, ўрта муддатли истиқболда нефть нархи бир баррель учун 75 доллар бўлган ҳолда Миллий жамғарманинг даромадлари 2025 йилдаги 5,8 триллион тенгедан 2027 йилда 6,7 триллион тенгега кўтарилиши прогноз қилинмоқда.
Ноябрь ойида Қозоғистон Республикаси Миллий банки раиси Тимур Сулейменов Миллий жамғарма "ҚазМунаиГаз" ва "Қазатомсаноат" акцияларига сармоя киритганлиги ҳақида хабар берган эди. Унинг сўзларига кўра, 2023 йилда Миллий жамғарма маблағлари ҳисобидан сотиб олинган “ҚазМунайГаз” акциялари 1,3 триллион тенге миқдорида 400 миллиард тенге даромад келтирган. “Қазатомсаноат”нинг июль ойида 467 миллиард тенгега сотиб олинган акциялари эса ҳозирда 600 миллиард тенгега тенг. Шундай қилиб, Миллий жамғарма ушбу операциялар бўйича 500 миллиард тенгедан ортиқ даромад олди.
Трансферлар
Миллий банк 2024 йилнинг 10 ойи давомида Миллий жамғармадаги маблағлар ҳаракати тўғрисидаги маълумотларни эълон қилди. Статистик маълумотларга кўра, жорий йилнинг январь ойидан октябрь ойигача бўлган даврда Миллий жамғармадан 4,6 триллион тенге сарфланган.
Қозоғистон Республикаси Молия вазирлиги ҳисоботида айтилишича, 2024 йил 1 январь ҳолатига кўра, Миллий жамғарма маблағлари 29,8 триллион тенгега етган. Сарфланган 4,6 триллион тенгедан 2 триллион тенге кафолатланган трансфертларга йўналтирилди; мақсадли трансфертлар учун – 2,6 триллион тенге; фондни бошқариш ва йиллик ташқи аудит ўтказиш билан боғлиқ харажатларни қоплаш учун – 11,9 миллиард тенге.
2024 йил 1 ноябрь ҳолатига кўра, жамғарма активлари 30,9 триллион тенгега етди.
Бироқ, Қозоғистон Республикаси Миллий банки раиси Тимур Сулейменовнинг таъкидлашича, Миллий жамғармадан маблағларнинг тушумлари ва олинишининг баланси салбий бўлиб қолмоқда.
— Кўриб турибмизки, нонефть тақчиллиги юқорилигича қолмоқда ва умумий тақчилликни қоплаш учун бюджет асосан Миллий жамғармадан ажратиладиган трансфертларга таянади. Натижада, Миллий жамғарма маблағларининг тушумлари ва олиниши баланси салбий бўлиб қолмоқда - олинган маблағлар тушумлардан ошиб кетади. Бундай шароитда Миллий жамғарма маблағларининг кўпайишига ҳисса қўшадиган ягона омил – бу инвестиция даромадидир, - деди у 30 октябрь куни Парламент Мажилисининг ялпи мажлисида.
2025 йилда болалар қанча пул олишлари мумкин
2024 йил февраль ойида қозоғистонлик болалар Қозоғистон Республикаси Миллий жамғармасидан биринчи тўловларни олдилар. Болаларни қўллаб-қувватлаш миллий жамғармаси лойиҳаси Миллий жамғарманинг йиллик инвестиция даромадининг 50 фоизини 18 ёшгача бўлган болаларнинг жамғарма ҳисобварақларига йўналтиришни назарда тутади. Улардан кейинги фойдаланишнинг асосий йўналишлари уй-жой шароитларини яхшилаш ва таълим учун ҳақ тўлашдир.
2024 йилда 18 ёшга тўлган қозоғистонликларга 100,05 доллар мукофот берилди. 2023 йил 31 декабрь ҳолатига кўра, 18 ёшгача бўлган болаларнинг умумий сони 6,9 миллионни ташкил этади.
Ягона жамғариб бориладиган пенсия фонди маълумотларига кўра, "Миллий жамғарма - болаларга" дастури иштирокчилари 4,2 миллион доллар олган. Қайд этилишича, мурожаатларнинг ярмидан кўпи – 22 мингдан ортиғи уй-жой шароитини яхшилаш учун маблағлардан фойдаланишга сарфланган. Пул олган қолган иштирокчилар уни таълим учун тўлайди - 19 мингдан ортиқ киши.
Болаларга кейинги тўловлар 2025 йилнинг февраль ойида амалга оширилади. 5 декабрь куни Қозоғистон Республикаси Молия вазири Мади Такиев қозоғистонлик болалар 2025 йилда қанча пул олишлари ҳақидаги прогнозини маълум қилди. Унинг сўзларига кўра, сумма долларда ҳисобланади ва қўшимча равишда қўшилади. Келгуси йилда 3% сармоя киритилиши прогноз қилинмоқда. Шу сабабли, Молия вазирлиги болаларга тахминан 118-120 АҚШ доллари миқдорида тўлов берилишини тахмин қилмоқда. Бироқ, бу миқдор 1 февралгача ўзгариши мумкин.
Қозоғистон Республикаси Миллий банки раиси Тимур Сулейменов эса ҳар бир бола учун 130 доллар миқдорида прогноз берди.
Шундай қилиб, Қозоғистон Миллий жамғармаси мамлакат келажагига сармоя киритиш воситасидир. Халқаро тажрибага йўналтирилган унинг активларини малакали бошқариш иқтисодиётни мустаҳкамлаш ва ижтимоий ташаббусларни қўллаб-қувватлашга хизмат қилмоқда. Бироқ, максимал самарадорлик учун маблағлардан фойдаланиш ва бюджетни узоқ муддатли режалаштиришда шаффофликни таъминлаш муҳимдир.
