Кўмир трансформацияси
Баъзи экспертларнинг фикрича, кўмир бизнеси таназзулга юз тутмоқда. Аммо унинг рентабеллигига ишонадиганлар ҳам бор. Кўмир саноатининг хавф омиллари ва истиқболлари ҳақида Кazinform агентлигининг махсус мухбири Тамерлан Тилеубаевнинг материалида ўқинг.
Юзлаб йиллик захиралар
Қозоғистондаги кўмир захиралари ҳақида гапирганда, мутахассислар турли рақамлардан фойдаланадилар. Вазирликлар ва идоралар қаттиқ ёқилғининг жорий истеъмол даражасида 250-300 йил учун етарли эканлигига ишонишади. Олимларнинг фикрича, кўмир заҳиралари 650 йил давом этади.
Ким ҳақлигини вақт кўрсатади. Аммо Қозоғистоннинг Париж келишуви бўйича мажбуриятлари ва 2060 йилгача углерод нейтраллигига эришиш мақсади ҳисобга олинса, энергия тизимида кўмир истеъмоли камайиши аниқ. Бу табиий савол туғдиради: унинг катта захираларини нима қилиш керак?
Кўмир кимёси ва технологияси институти илмий директори Болат Ермағамбетнинг сўзларига кўра, ҳозирги реал шароитда қаттиқ ёқилғидан фойдаланишни камайтириш жуда қийин. Статистик маълумотларга кўра, Қозоғистон кўмир захиралари бўйича дунёда Хитой, АҚШ, Россия, Австралия, Ҳиндистон ва Жанубий Африкадан кейин 10-ўринни эгаллайди. Биз уни нафақат экспорт қиламиз, балки шахсий мақсадларда ҳам фойдаланамиз. Қозоғистонда электр энергиясининг қарийб 70 фоизи кўмирдан ишлаб чиқарилади, республика энергия балансидаги қайта тикланадиган энергия манбалари ҳажми эса атиги 7 фоизни ташкил этади. Вақт ўтиши билан, "яшил ўтиш" тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда, бу вазият ўзгаради, аммо бу бир йиллик масала эмас.
Президент Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилишида Қозоғистоннинг углерод нейтраллигига эришиш бўйича стратегик курси ўзгаришсиз қолаётганини таъкидлагани бежиз эмас. Бироқ, уни амалга оширишга янада оқилона ёндашиш керак.
— Табиий бойликларимиз ва афзалликларимиздан унумли фойдаланишимиз керак. Шунинг учун инновацион кўмир электр станциялари узоқ вақтдан бери эскирган технологиялар ёрдамида қурилган иссиқлик электр станцияларини алмаштириши керак. Хитой ва Жанубий Кореяда атмосферага минимал газ чиқарадиган янги авлод кўмир электр станциялари муваффақиятли ишга туширилмоқда, — деди Давлат раҳбари.
Иқтисодиётни диверсификация қилиш шароитида углеводородларни чуқур қайта ишлаш – нефть, газ ва кўмир кимёсини ривожлантириш масаласи ҳам долзарб бўлиб бормоқда. Ахир, конларнинг кўплигига қарамай, барча турдаги кўмирларни кимёвий қайта ишлаш мумкин эмас. Олимларнинг фикрича, Торғай ва Майкўбен ҳавзаларида қаттиқ ёқилғи кимёвий қайта ишлаш мумкин. Шубаркўл кўмири ҳам худди шундай. Юқори калорияли қиймати ва паст кул миқдори туфайли у ҳақли равишда экологик тоза энергия манбаи ҳисобланади. Бундан ташқари, у қоғоз каби ёнувчан.
Кўмир нафақат қимматбаҳо ёқилғи
Халқаро энергетика хартиясига мувофиқ давлат балансига 40 дан ортиқ конлар киради. Энг даромадли ва энг йириклари мамлакатнинг марказий ва шимолий қисмларида жойлашган. Марказида Қарағанди ва Екибастуз ҳавзалари, шимолда Торғай ҳавзалари жойлашган. Бундан ташқари, коксланадиган кўмирнинг барча захиралари Қарағанди конида тўпланган.
Бу ерда кўмир кимёси энг фаол ривожланмоқда. Қозоғистон Республикаси Бош вазири Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилишида Президентга маълум қилганидек, «Qarmet» тоғ-кон компанияси томонидан йилига 200 минг тонна кўмир смоласини қайта ишлаш бўйича 15 турдан ортиқ кўмир-кимё маҳсулотлари ишлаб чиқариш бўйича 262 миллион долларлик лойиҳа амалга оширилаяпти. Хитойнинг China Energy компанияси Қозоғистонда кўмир кимёси бўйича 4 миллиард долларлик бир қатор инвестиция лойиҳаларини амалга оширишдан манфаатдор эканлигини тасдиқлади.
Бизнес янги тенденцияларга мослашишга ҳаракат қилмоқда. Жумладан, Шубаркўл конида бир қатор иккинчи ва учинчи навбатдаги маҳсулотлар ишлаб чиқарилмоқда: махсус кокс, фаол кўмир, кўмир смола ва мой, суюқ гумусли ўғитлар.
Умуман олганда, кўмирдан экспортга йўналтирилган ҳолда 400 турдан ортиқ турли қимматли маҳсулотлар ишлаб чиқариш мумкин. Юқоридагиларга қўшимча равишда бу аммиакли селитра, тозаланган метанол, этилен, олтингугурт ва бошқаларни ўз ичига олади.
Дарвоқе, кўмир кимёси ва технологияси институтида олиб борилаётган тадқиқотлардан бири кўмир кулидан кремний оксиди ва нодир металлар концентратларини ажратиб олишга бағишланган.
– Юқори сифатли кўмирдан турли композицион материаллар, нанотолалар ва ҳатто ўсимликлар учун ўғитлар олиш мумкин, – дейди институт директори Болат Ермағамбет.
Институт кўмирдан ўғитлар ишлаб чиқариш соҳасидаги тадқиқотларни фаол қўллаб-қувватламоқда, бу борада 30 та патентга эга. "Кўмир" ўғитлари Қозоғистон жанубида синовдан ўтказилди. Натижада буғдой, арпа, сули, картошка, помидор ва бошқа экинларнинг ҳосилдорлиги ошди, улардаги нитрат миқдори камайди.
— Бугун Қозоғистонда тупроқ унумдорлиги муаммоси кескин. Тупроқда оғир металлар муқаррар равишда тўпланади, шунинг учун тупроқни тозалаш устувор бўлиши керак. Сорбентлар яратиш учун 35 миллион тоннага яқин қаттиқ ёқилғидан фойдаланиш мумкин, — дейди мутахассислар.
Шуни таъкидлаш керакки, сорбент - бу токсинларни сингдириш орқали зарарсизлантирадиган доривор маҳсулот. Ермағамбетнинг фикрича, ундан металлургия, нефтни қайта ишлаш ва газ корхоналари инфратузилмасини тозалашда фойдаланиш мумкин. Буларга шлюзлар, қувурлар ва фильтр қурилмалари киради. Бундан ташқари, улар оқава сув ва каналларни тозалаш учун жуда яхши. Бироқ ҳозирда Қозоғистон бундай сорбентларни хориждан харид қилмоқда. Дорининг бир тоннаси сифатига қараб мингдан 10 минг долларгача туради.
Кўмирни қайта ишлаш тиббиётда қўлланилиши мумкин. Институт кичик илмий ходими Айнагул Малгаждарова фолий кислотасини сорбентлар ёрдамида тозалаш усулларини ўрганади:
— Ростини айтсам, фолий кислотаси кўмирдан бир неча баробар қимматроқ. Компаниялар фолий кислотасини тозалаш учун кўп пул сарфлашади. Шунинг учун биз иқтисодий жиҳатдан самарали бўладиган усулни ўрганмоқдамиз. Бунда бизга сорбент ёрдам беради. Аввало, фолий кислотаси иммунитет ва қон айланиш тизимининг нормал ишлаши учун зарурдир. Бу элемент холестерин тўпланишига ёрдам берадиган ва қон томирларига ҳалокатли таъсир кўрсатадиган ортиқча гомоцистеиннинг тўпланишига қарши туради.
Мослашув содир бўлмоқда, лекин секин
Ёқилғи-энергетика комплексини 2029 йилгача ривожлантириш концепциясида Қозоғистон учун энг қизиқарли тажриба Хитой, АҚШ, Ҳиндистон каби давлатларда кўмирни чуқур қайта ишлаш технологиялари давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари орқали ривожлангани қайд этилган.
— Хитойда кўмир қазиб олишга ихтисослашган ҳар бир компания ҳар йили ресурснинг 10 фоизини қайта ишлашга мажбур. Хитой ҳар йили 3 миллиард тонна қора ёқилғи ишлаб чиқаради. Бундан ташқари, 200 миллиондан ортиқ маблағ қайта ишлашга кетади. Қозоғистон 110 миллион тонна ишлаб чиқаради. Бу ҳам салмоқли ҳажм бўлиб, таъбир жоиз бўлса, бу ҳажм қолдиқларини йўқ қилиш ўрнига, ишлаб чиқариш саноатини ривожлантириш имконияти мавжуд. Яъни, кўмир кимёси. Бунинг ҳисобига, назаримда, мамлакат ғазнасини триллионлаб тенгега тўлдириш имкониятига эга бўлади, — дейди Қозоғистон кимё саноати уюшмаси бошқаруви раиси Олег Пак.
Мутахассиснинг таъкидлашича, бугунги кунда 50 га яқин маҳаллий ва хорижий корхоналар кўмир қазиб олиш билан шуғулланади. Бироқ, ҳамма ҳам кўмир кимёсига сармоя киритишдан манфаатдор эмас. Гап шундаки, саноатнинг ўзини оқлаш муддати тахминан 6 йил. Инвесторлар ўрта муддатли истиқболга эга бўлишлари керак.
— Ҳозир дунёда карбонат танқислиги мавжуд. Бу турли хил материалларни - шиша, совун, қоғоз, ювиш воситаларини яратишга имкон берувчи карбонат кислота тузи. Ҳаммаси карбонат турига боғлиқ. Бу дунёда жуда долзарб бозор ва Қозоғистонда уни эгаллаш имконияти бор, — деди O. Пак.
Бундан ташқари, олимлар кўмирдан миллиардлаб кубометр газ олиш мумкинлигига ишончлари комил. Бундан 10 йилдан кўпроқ аввал Кўмир кимёси ва технологияси институти мутахассислари Ақмола вилоятидаги “Сариадир” очиқ кўмир конида тажриба ўтказган эди.
Мутахассиснинг таъкидлашича, бугунги кунда 50 га яқин маҳаллий ва хорижий корхоналар кўмир қазиб олиш билан шуғулланади. Бироқ, ҳамма ҳам кўмир кимёсига сармоя киритишдан манфаатдор эмас. Гап шундаки, саноатнинг ўзини оқлаш муддати тахминан 6 йил. Инвесторлар ўрта муддатли истиқболга эга бўлишлари керак.
— Ҳозир дунёда карбонат танқислиги мавжуд. Бу турли хил материалларни - шиша, совун, қоғоз, ювиш воситаларини яратишга имкон берувчи карбонат кислота тузи. Ҳаммаси карбонат турига боғлиқ. Бу дунёда жуда долзарб бозор ва Қозоғистонда уни эгаллаш имконияти бор, — деди O. Пак.
Бундан ташқари, олимлар кўмирдан миллиардлаб кубометр газ олиш мумкинлигига ишончлари комил. Бундан 10 йилдан кўпроқ аввал Кўмир кимёси ва технологияси институти мутахассислари Ақмола вилоятидаги “Сариадир” очиқ кўмир конида тажриба ўтказган эди.
— Ер ости газ генераторларини ўрнатдик. Ер остидан кўмир қатламигача қудуқларни бурғулаш, уларни қатламга ўрнатиш ва кейинчалик ёндириш ва ер қаъридаги кўмирни ёнувчи газга айлантириш учун шарт-шароитларни таъминлашдан иборат ер ости газлаштириш технологияси ёрдамида ресурс қудуқлар орқали чиқарилди. Одатда кунига 5 тоннага яқин кўмир истеъмол қилинган. 1 тонна бензиндан 200 кг углеводород ёқилғиси олдик, — дея ўз тажрибаси билан ўртоқлашди Б. Ермағамбет.
Дарвоқе, олимлар Экибастуз кўмир конида юқори сифатли газ қазиб олишнинг яна бир усулини синаб кўрдилар:
— Биз ер ости пиролиз технологиясини ер остидан 85 метр чуқурликда синовдан ўтказдик. Биз юқори водородли газни олдик - 70% гача. Ресурс қазиб олишнинг бундай ноанъанавий ёндашуви бизнесни қизиқтирди, аммо негадир давом этмади.
Мутахассисларнинг фикрича, бугунги кунда Қозоғистонда кўмир кимёси соҳасида 15 га яқин лойиҳани амалга ошириш мумкин, бироқ бунинг учун давлат ёрдами зарур.
— Бизда кокс ишлаб чиқаришдан ташқари бу соҳада йирик лойиҳаларимиз йўқ. Аммо ростини айтсам, бу ишни кўмир кимёси деб таснифлаш қийин. Кўмирнинг рентабеллигини ошириш керак. Кўмирни қайта ишлаш натижаларининг ўртача қўшилган қиймати 10 ёки ҳатто 30 баробарга ошиши мумкин, — деб ҳисоблайди О. Пак.
Мутахассисларнинг ишончи комилки, мамлакат кенг сармоявий афзалликларга эга. Қозоғистон кўмир захиралари бўйича етакчи ўнталикка киради ва қулай географик жиҳатдан – Европа ва Осиё ўртасидаги транспорт йўллари чорраҳасида жойлашганмиз, бу эса кўмир-кимё маҳсулотларининг асосий бозорларига чиқишни осонлаштиради. Демак, бу соҳани ривожлантириш фақат вақт масаласидир. Кўмир эса, баъзилар ўйлаганидек, узоқ муддатда ҳам бозорни тарк этмайди.
