Култегин вафоти, Умар Хайём ҳисоби, Рисқулов ва Ўзбекали ислоҳоти: Йил боши қандай қилиб наврўзга силжиди
ASTANА.Кazinform – Қозоқ афсоналарини академик даражада ўрганган, шумер, қадимги хитой ва қадимги туркий даврларга оид маънавий кодлар калитини топишга ҳаракат қилган ягона олим Серикбол Қондибайдир (1968 – 2004). У ўзининг «Арғықазақ мифологиясы» номли тўрт жилдлик асарининг иккинчи китобида йил боши, йил ҳисоби, Амал тушунчаларига эътибор қаратган. Бугунги байрам муносабати билан биз мифологнинг Кўришув ёки Амал кунининг келиб чиқиши ҳақидаги фикрларини қисқача баён қиламиз.
Маъноси ўзгарган "Улуснинг улуғ куни"
Қизиғи шундаки, этнограф қадимги қозоқ йил санашини туркий даврнинг атоқли арбоби Култегин вафот этган кундан бошлаган.
Серикбол Қондибай қозоқларнинг йил санаш усули ҳақида мулоҳазаларини “Қадимги қозоқлар учун йил боши нима учун февраль ойи бўлган?” деган саволдан бошлайди.
- Мазкур ой — қишнинг сўнгги ойи, шунинг учун уни йил боши деб ҳисоблашдан фойда йўқдек. Аммо, бизга маълум бўлган тарихий ҳужжатнинг далиллари буни исботлаш учун мавжуд ва биз буни айланиб ўта олмаймиз ёки эътибордан четда қолдира олмаймиз, — деб сўз бошлайди олим.
У бу саволга жавобни “Култегин” ёзувидаги вақт кўрсаткичларидан ҳам излайди. Тошга ўйиб ёзилган шеърда “Култегин қўй йилининг ўн еттисида вафот этди” деб ёзилган. Тўққизинчи ойнинг йигирма еттинчи куни дафн этдик” деган матн мавжуд. Бу санани ҳозирги халқаро тақвим асосида ҳисоблаган олим, Култегин вафот этган сана 731 йилнинг 17 февралига тўғри келиши керак, деб ҳисоблайди. Аммо турколог Ғубайдолла Айдаров ва синолог ва турколог Юрий Зуев Култегин вафот этган санани 731 йил 27 февраль деб ёзади.
- Нима учун "ўн етти" "йигирма етти" бўлди? Агар тадқиқотчилар томонидан кўрсатилган сана тўғри бўлса, йил 10 февралда бошланади (10+17 = 27 февраль).
Энг муҳими, VIII аср бошларида туркий халқлар йилининг бошланиши февраль ойининг 10-кунига тўғри келган ва бу сана Ойнинг феврал ойида туғилишига қараб доимий ёки ўзгарувчанлигини аниқлаш керак, — дея хулоса қилади олим.
Кўриниб турибдики, қозоқлар ой ва йилларнинг ўзгаришини Ой ва Қамбар юлдузи, Ой ва Ҳулкар юлдузи туркумининг бирикмасидан келиб чиқиб ҳисоблаганлар. Серикбол Қондибай Ер ўз ўқи атрофида айланар экан, йил боши нишонланадиган сана Ой ва Юлдузнинг туташувига кўра ўзгариб туришини таклиф қилади. Унинг далиллари Хитой тақвими ва қадимги Шумер тақвими билан солиштирганда аниқ формула билан исботланган.
- Агар бу ҳисоб-китобни 2003 йил билан солиштирсак нима бўлади? Қамбар "юлдузи" 2003 йил 12 мартда "ботди". Аммо бу ерда биз ҳисобга олмаймиз: а) декабрь ойидаги энг қисқа куннинг аниқ санаси, б) баъзи (кабиса) йилларда қўшилган қўшимча кун. Шу боис сўнгги йилларда Қамбар “юлдузи”нинг ботиши 10-14 мартга тўғри келади. Энг муҳими, бу “ботиш” куни Қамбарга асосланган “бир ой” (14 феврал – 15 март) доирасидан ташқарида қолмаслигидир, — дейилади хабарда.
У шундай ҳисобларни айтиб, ўзи туғилиб ўсган, умр бўйи ривоят ва афсоналарни ўрганган Манғистау вилояти аҳли қадим замонларда йил боши бўлганлиги учун ҳалигача Кўришув кунини нишонлашини таклиф қилади.
– Бу рақамлар бизга Манғистау ва қўшни вилоятлардаги қозоқлар байрами яқинлашиб келаётган йил боши – “14 март – Кўришув куни ёки Амал куни”ни эслатади. Балки шу мантиқ ғарбий қозоқларнинг Янги йилни 14 мартда нишонлашини тушунтириб берса керак, — дея хулоса қилади у.
“Арғықазақ мифологиясы”нинг тўртинчи китобида “Улис куни” ҳақида бир қанча илмий маълумотлар келтирилган. Серикбол Қондибай “Улуснинг улуғ куни” ҳозирги маънодаги “бутун халқнинг муқаддас куни” деган умумий маънодан узоқ, марҳумлар руҳига ҳурмат бажо келтириш маросими санаси бўлган, деган фикрни илгари суради. У, шунингдек, Эрон тақвими таъсирида, эски тақвимдаги ой ва юлдузларнинг қўшилиши бўйича силжиш амалиётидан четга чиқиб, 21-22 март кунлари тўхтаганини таъкидлайди.
Ахат Шакаримулининг хотиралари
Худди шу фикрни таниқли фольклоршунос олим, Халқаро Туркий академия мутахассиси Ақедил Тойшанули бир йил аввал Kazinform агентлигига берган интервьюсида билдирган эди.
- Ғарбда Амал байрами атамаси журналистлар томонидан сохта, сунъий ном сифатида ўйлаб топилган. Байрам деган нарса йўқ, бу Кўришув куни, Наврўз жарчисидир. “Амал келди, йил келди” деган мақол буржлар туркумидаги бу ойнинг арабча номи Ҳамалдан туғилган, — дея тушунтирди у.
Этнографнинг таъкидлашича, кўришув анъанаси Оралда, Ақтўбенинг ярмида, Атирау ва Манғистауда сақланиб қолган. Аммо бундан келиб чиқиб, бу ҳудуд Наврўз байрамини эрта кутиб олади, дейиш мумкин эмас. Шакарим Қудайбердиулининг фарзанди Ахатнинг хотираларидан кўришимиз мумкинки, Янги йилни қадимги қозоқ тақвими бўйича нишонлаш одати Шарқий Қозоғистонда ҳам мавжуд бўлган.
“Бугун 14 март, эскича 1 март, қозоқ Янги йили. Аввалги номи Наврўз эди. Отам билан Саятқорада кўришдик, гўжа пиширдик”, дейди у хотирасида.
– Шундай экан, бу нафақат ғарбда, балки шарқда ҳам мавжуд анъанадир. Энди Наврўз байрами қачон нишонланганига келсак, Чингизтоғ қозоқлари 14 мартда, ғарбдаги қозоқлар 14 мартда, Шарқий Қозоғистон, Мўғулистон, Хитой қозоқлари эса 20 февралда нишонлаган. Қарқаралидаги қозоқлар 11 мартда, Баянаулда эса 14-21 март кунлари байрам қилишган. 11 март куни қирғиз биродарларимиз ҳам байрам қилишган. Тўғри, у қуёш ва ой тақвимининг ўзига хос хусусиятларига қараб, ҳисобчилар томонидан турли кунларда нишонланган. Лекин бу тақвимимиздаги чалкашлик ёки хатолик эмас, балки маданий меросимизнинг бойлигидан далолатдир. Шундай экан, Наврўзномани 14 мартда бошлаш бугунги кунгача сақланиб қолган ва бир пайтлар кўпчилик қозоқлар амал қилган эски анъананинг давоми ҳисобланади. Бу фақат ғарбий вилоятларда унутилмаган, аммо шарқда ҳам худди шундай нишонланган, – дейди Аведил Тойшанули.
Шунингдек, у Улус кунининг 21-22 мартда нишонланишини Эрон тақвими билан боғлайди. Салжуқийлар султони Маликшоҳ Умар Хайём бошчилигидаги 8 та астрономга ноёб тақвим яратишни буюрган.
- Машҳур Умар Хайём тенгкунлик даврини ҳисоблайди. Шунинг учун ҳам ундан олдин нишонланадиган Наврўзни халқ “кўҳна Наврўз” деб атаган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Малик Шоҳ жорий этган “Ёш Наврўз”ни рўйхатга олди, – дейди олим.
Машҳур Жусип нима дейди?
Ақедил Тойшанули тилга олган “ҳамал” тушунчаси Машҳур Жусип Кўпейулининг Наврўзнома ҳақидаги асарларида ҳам учрайди. Ўз асарларида олим мунажжимлар башорати ҳисобига мурожаат қилиб, йил Нуҳнинг кемаси қирғоққа эсон-омон етиб келган кундан бошланади, деган ривоятни ишлаб чиқади.
– Демак, ой ҳисоби билан олганда, ўша кун Муҳаррам ойининг ўнинчиси, юлдузлар ҳисоби билан эса, куннинг ҳамал (амал – С.Е.)нинг биринчи куни – куннинг фарз амалларидан бири кирган кун эди.
Нуҳ пайғамбарнинг тўнғич ўғли Сом эди. Ғараб (араб), Ғажам(Ажам) — ўша Сомнинг авлоди. Улардан бири қамарий тақвимни сақлаб, йил бошини “Муҳаррам” деб ҳисоблаган ва уни “Ашура куни” деб атаган ва байрам сифатида нишонлаган. Улардан бири Ғажам халқи бу юлдуз ҳисобини сақлаб, “Биринчи ҳамал – йил боши” деб байрам сифатида нишонлаган. Унинг қайд этган куни тўққизинчи мартга тўғри келди, қиш ва ёзнинг тўқнашувига тўғри келди. Бизнинг қозоқлар буни: “Бухоро ҳисоби” дейишади. Бизнинг қозоқ халқи русларга тобе бўлгунга қадар шу ҳисобга содиқ бўлган, - дейди у.
Турар Рисқулов буйруғи
Бу “қозоқ халқи русларга тобе бўлгунга қадар” деган иборадан келиб чиққан ҳолда 1920 йилда Туркистон Республикаси Советлари Ижроия қўмитаси раиси бўлган Турар Рисқулов 22 март куни Наврўз байрамини нишонлаш тўғрисида буйруқ чиқарди ва бу ҳужжат 1926 йилгача ўз кучини сақлаб қолди.
Машҳур Жусип Кўпейули эса:
– Йигирма еттинчи йилнинг йигирма иккинчи мартида йўлда кетаётган сайёҳ ҳамал буржига кирди. Биринчи ҳамал бўлиб, қуён тахтга ўтирди, — деб ёзади у.
Замонавий сўз билан айтганда, 1927 йилда Қўй буржининг кириши 22 мартда содир бўлди.
«Өзбекәлі және мәдени майдан» китобида 1973 йилда Тўрғай вилоятида «Проводы русской зимы» ниқоби остида ўтказилган Наврўз байрами ҳам 22 мартга тўғри келгани қайд этилган. Афтидан, Ўзбекали Жанибеков 1988 йилда Наврўз байрамини ўз номи билан очиқ нишонлай бошлаганида, Турар Рисқуловнинг 1920 йилдаги буйруғини асос қилиб олган.
Буларнинг барчаси билан биз Наврўз санасини Серикбол Қондибай ва Машҳур Жусип Кўпейули ёзган эскича календарга мослаштириш таклифини илгари сураётганимиз йўқ. Биз 14 март – Кўришув кунини маҳаллий миқёсда, бутун қозоқ халқига хос эмас, шунчаки қиш билан хайрлашиш маросими сифатида қабул қилиш нотўғри эканлигига далил изладик.
Акс ҳолда, тенгкунлик кунида Янги йилни нишонлаш астрологик нуқтаи назардан ҳам, қиш олти ой давом этадиган баъзи ҳудудларнинг иқлими нуқтаи назаридан ҳам мантиқийдир.
“Оила хрестоматияси” жамғармаси эксперти Адилбек Набининг айтишича, «Өзбекәлі және мәдени майдан» китоби учун материалларни ўрганиш давомида кўплаб этнографлар ва тарихчилар билан суҳбатлашиб, Наврўзнинг қайтиш тарихини чуқурроқ ўрганиб, бу суҳбатлар орқали қозоқлар Нааврўзни 21-22 мартдагина эмас, балки ҳафталаб нишонлаганига амин бўлишган.
— Машҳур Жусипнинг «Наурыздама» деб ёзиши Наврўз байрамининг бир кун билан чекланиб қолмаслигини кўрсатса керак. Ва бу 10 кунлик байрамнинг бошланиши 14 март – Кўришув куни эканлиги аниқ. Демак, 14 март Наврўзнома доирасида кўчманчи ҳаётдан қолган анъана бўлса керак, – дейди филолог.
Эслатиб ўтамиз, ўтган йилдан бошлаб Қозоғистонда Наврўз байрами “Наврўзнома” номи билан ўн кун кетма-кет нишонланиб келинмоқда.
