Қозоқзабон робот аутизмни қандай даволаяпти
ASTANА. Кazinform – Nazarbayev University (NU) муҳандиси Анар Сандиғулова сунъий интеллектга асосланган робот терапияси ёрдамида аутизмли болаларни реабилитация қилиш усулини ишлаб чиқди. У аллақачон ўз ишига муаллифлик ҳуқуқини олишга муваффақ бўлган. Энди АҚШ ва Европа Иттифоқидан патент олишни режалаштирмоқда.
Келишилган вақтда олимнинг кабинетига ташриф буюрдик. Тез орада ўзи ҳам етиб келди. Қўлида қалин ҳужжат бор. Ушбу лойиҳани такомиллаштириш учун Таълим-маориф вазирлигидан грант олинди. Энди у пулнинг мақсадли сарфланаётганини исботлаш учун бўлимга ҳисобот тайёрлаётгани кўриниб турибди.
- Вазирликда навбfnга ёзилиб қўйдим. Унгача вақтим бор. Саволларингиз бўлса, бемалол сўранг, — деди у.
Биз ҳеч қачон вақти йўқ одамни банд қилишни ният қилмаганмиз. Аммо суҳбат қизиган сари Анар Сандиғулованинг айтадиган гапи кўплиги англадик. Ярим соатга белгиланган учрашувимиз 1 соат давом этди. Ўша вақт мобайнида биз аутизм ҳали тўлиқ ўрганилмаган жиҳатларига назар ташладик.
Илк тажриба: елкалари чиқиб кетган ва бармоқлари юлиб ташланган роботлар
"Биз бу лойиҳани 2018 йилда бошладик. Аввалига робот бола билан қандай гаплашиш керак, деган саволга жавоб изладик. Ҳар бир сўз боланинг қулоғи, кейин эса мияси томонидан қандай қабул қилинишини тушуниш керак эди. Бу борада Астанадаги Республика реабилитация маркази бизга катта ёрдам берди. Айтиш жоизки, болалар илк роботларимизнинг мураббийи бўлди. Ўша марказга роботимизни қучоқлаб кунда борардик. Марказ иккинчи иш жойимизга айланганди. У ерга ҳар 3 ҳафтада янги болалар келар, бу бизга роботни ҳар хил болалар билан синовдан ўтказиш имконини берарди. Шу тариқа, дастурнинг илк нусхасини тайёрлаш учун 5 та роботга зарар етказганмиз. Биттасининг бармоқлари юлиб ташланган6 яна биттасининг елкаси чиқиб кетган. Ана, шкафда турибди, - деди у.
Олим ўзининг илк тажрибасини шундай эслади.
Баъзида ота-оналари билан тил топишда қийналадиган махсус болаларни роботлар ўзига қандай жалб қилди? Балки, Роботнинг ҳеч қачон зерикмаслик, чарчамаслик, ҳис-туйғуларга берилмаслик қобилияти бола ривожланиши учун зарур воситадир. Биз олим билан учрашишдан аввал ҳам шундай шошқалоқ режа тузган эдик. Муаммо биз ўйлагандан ҳам чуқурроқ бўлиб чиқди.
—- Бундай хусусиятга эга бўлган болалар дарсда ўз вақтларининг камида 50 фоизини атроф-муҳитни ўрганиш учун ўтказадилар. Бошқача қилиб айтганда, болани столда ўтиришга ишонтириш учун бутун вақтнинг камида 50 фоизи керак бўлади. Синфда диққатни жамлаши жуда қийин ва беқарор. Робот хонада пайдо бўлган пайтдан бошлаб, боланинг диққати фақат унга қаратилган. Буни сеҳргарнинг таёқчасига ўхшатиш мумкин. Сиз шунчаки калитни боссангиз, боланинг диққати дарсга қаратилади.
Мутахассис, шунингдек, робот машғулотларини дарс охирига қолдириши мумкин. Агар дарс режаси бошқа кўргазмали қуроллар билан ишлашни ўз ичига олса, у буни амалга оширишлари мумкин. “Ҳаммаси тугагач, роботлар билан ишлаймиз” деган сеҳрли сўзларни айтиши кифоя, – дейди Анар Сандиғулова.
"Кўзимга тик қара"
Яъни, баъзида робот бутун дарс давомида ишлатилиши мумкин. Бошқача айтганда, мутахассис ўргатиши керак бўлган барча мазмунни роботнинг “оғзи” орқали гапириб, сингдириш мумкин. Бу вақтда хонада роботдан бошқа болани чалғитадиган ҳеч нарса бўлмаслиги керак. Иккови полда бир-бирига қарама-қарши ўтириб суҳбатлашишади. Бу ерда асосий афзаллик - боланинг кўзи олдида ўтириш ва гапиришнинг таъсири.
"Робот дарс режасига киритилган дастур бўйича турли ўйинларни ўйнаши мумкин. Мисол учун, у "Менинг ўнг қўлим қайси?" деб савол беради ёки "Бошимни силаб қўйинг" деб илтимос қилади. Робот боланинг ҳар бир тўғри ҳаракатига жавоб қайтаради, ўз миннатдорчилигини қувноқ имо-ишоралар ва мақтов сўзлари билан билдиради.
Ушбу роботларнинг кўз сенсори жуда сезгир. Боланинг кўзлари учрашганда, уларнинг ранги дарҳол ўзгариб, бола билан алоқани билдиради. Бу ўзгаришлар болада ҳам аниқ кўринади. Ва боланинг визуал тарзда тушуниши жуда муҳимдир. Улар роботни тирик дўст сифатида қабул қила бошлайдилар. Умуман олганда, аутистик спектрнинг бузилиши бўлган болаларда визуал идрок этиш кўникмалари ёмон ривожланган. Шу маънода робот жуда самарали мураббийдир. Бизнинг бир қизимиз бор эди, у етти ёшга тўлгунга қадар онасининг кўзига қарамаган. Робот билан 2-3 та дарсдан сўнг у ҳатто онасининг кўзига қараши ҳам мумкин эди. Сиз у ерда онанинг қувончини кўришингиз керак эди. “Боламга нима қилдингиз? Етти йил ичида биринчи марта кўзимга тик қаради”, деб қувонганида ўзимизни электр токи ургандек ҳис қилдик.
Нега аутизмли болалар одамларнинг кўзига қарамайди? Чунки мия одамнинг кўзларини ўқишни жуда кўп маълумот сифатида қабул қилади. Роботнинг кўзлари билан ўзаро таъсирдан бошқа мазмун йўқлиги сабабли, унга қараб ўрганиш осон. Бу ерда бизнинг роботларимизнинг юзлари йўқлиги ҳам муҳимдир. Ҳеч қандай мураккаб юз ифодалари ёки имо-ишоралари йўқ. Оғиз ва кўздан бошқа ҳеч нарса йўқ.
Робот дарс ўтгандан сўнг, гапира олмайдиган болалар гапира бошлаган ҳолатлар кўп. Ҳатто 6 ёшида ҳаётида биринчи сўзи "робот" бўлган бола бўлди. "У "она", "ота" ёки "бобо" ўрнига "робот" деб айта бошлади.
Мураббий ўзи, журнал ўзи, кундалик ўзи
Бу робототехника эмас, балки робот терапияси. Кўп одамлар шу тарзда чалкашиб кетишади.
"Роботехника бўйича техник бўлиш учун бола робот билан ишлаши керак. Бу ерда эса робот бола билан ишлайди. Бизнинг ҳолатда, бола роботга контент бермайди, робот болага контент беради. Бошқача қилиб айтганда, биз болани жамиятнинг бир қисми бўлиш учун ишлатамиз. Болаларни классик топишмоқлар билан қизиқтириш қийин. Шунинг учун биз русча “фиксики” ва қозоқча “Ажешай”ни жорий қилдик. Робот шундай қўшиқлар билан болани қувонтиради.
Ҳар куни фарзандингиз робот ёрдамида дарс давомида нимани ўрганган ва машқ қилганини билиб олишингиз мумкин. Бунинг учун бизда махсус интернет портал мавжуд. У ердан дарс давомида боланинг неча марта қўл тегизганини, неча марта кўз билан алоқа қилганини, неча марта бошқа томонга қараганини, неча марта табассум қилганини таҳлил қилади ва қайд этади. Хулоса қилиб айтганда, боланинг ҳар бир ҳаракати компьютерга ёзиб олинади. Шунга асосланиб, “боланинг юзида табассум 70 фоиз бўлган” ёки “бола 80 фоиз вақтга эътибор берган” каби аниқ статистик маълумотлар тузилади. Ушбу статистик жадвалдан фойдаланиб, мутахассис боланинг ривожланиш ва ўрганиш тезлигини аниқ тушуниши мумкин. Бундай имконият педагогикада жуда муҳимдир. Ҳатто тажрибали ўқитувчи ҳам боланинг дарсдаги хатти-ҳаракатларини бундай аниқлик билан ўлчай олмайди. Бу ерда эса сунъий интеллект ҳамма нарсани аниқ ҳисоблаб чиқади. Биз кунлик статистик маълумотларни бир ойдан кейин ёки 3 ойдан кейин ёки бир йилдан сўнг солиштиришимиз мумкин ва қанчалик тараққиёт ёки регрессия борлигини кўришимиз мумкин. Компьютер инсон эмас, у фақат нимани кўришни ёки тушунишни хоҳлаётганини тушунади. У тузадиган статистик маълумотлар имкон қадар объективдир. Бола ривожланишини бундай даражада назорат қилиш имкони ҳеч қачон бўлмаган".
Олимнинг айтишича, роботлар ёрдамида болалар билан ишлайдиган мутахассислар ҳам тайёрланиши керак.
– Чунки улар олий маълумотга эга бўлганларида бундай маҳорат ўргатилмаган. Улар “тирик” роботни биринчи марта кўришлари ва уни қўлларида ушлаб туришлари мумкин. Биз етти шаҳар учун роботлар ишлаб чиққанимизни айтдик ва уларнинг барчасида нолдан мутахассислар тайёрладик. Роботнинг IP манзилини аниқлашда қийналган мутахассислар бор эди. Масалан, Тараз шаҳрида марказ жойлашган ҳудудда уяли алоқа йўқлиги маълум бўлди. Бутун минора бузиб ташланганга ўхшайди. Марказнинг компьютерини интернетга уланган жойга олиб боришимиз ва у ерда бутун дастурни ўрнатишимиз керак эди. Бундай ҳолда, роботни Интернетсиз ишлашга мослаштириш керак бўлади. Агар робот ҳамма нарсани ўзлаштирмаса, сотиб олишдан маъно йўқ эди, — дейди у.
Отанинг овози
"Робот учун дастур ёзишда биз барча услубий материалларни инглиз ва рус маълумотлар базаларидан олдик. Бу Чимкент ва Жамбил каби вилоятлар учун мос эмас эди. Шунинг учун роботимиз қозоқча гапиришга мажбур эди. Бола тушунсин, деб қозоқ тилида сўзлатишга ҳаракат қилдик. Ота-оналари ўзларини қозоқ тилида сўзлашувчи деб ҳисоблайдиган баъзи болалар барча асосий маълумотларни рус тилида истеъмол қилишига гувоҳ бўлдик. Маълум бўлишича, бола уйда қозоқ тилида гапирган бўлса-да, у билан ишлаётган мутахассис рус тилида гапирган. Бу болани ўзининг ривожланиши билан боғлиқ барча маълумотларни рус тилида истеъмол қилишга мослаштирган эди.
Агар сиз роботга маълум бир дастурни ўрнатиш болани унга йўналтириш учун етарли деб ўйласангиз, адашасиз. Ҳар бир бола индивидуал методологияга муҳтож. Мисол учун, битта бола роботни фақат эркак овозида гапирганда қабул қилди. Бироқ, отаси унинг ўқиши ва умумий ривожланиши учун жавобгардир. Оилада шундай қарор қабул қилинган. Ишдан қайтгач, у боласини тарбиялаш билан шуғулланган. Бола бунга шунчалик кўникиб қолганки, робот у билан бола ёки аёл овозида гапирганда тўғри жавоб қайтармасди”.
Павлодар, Қостанай, Ўскемен, Ақтўбе, Чимкент, Талдиқорған, Тараз. “Ғамхўрлик” корпоратив фонди ушбу етти шаҳардаги аутизмли болаларни реабилитация қиладиган 7 та марказ учун 14 та робот сотиб олди.
— Марказлар роботни ўзлари сотиб олади ва божхона тартиб-қоидаларини ўзлари бажаради. Биз шунчаки дастур ёзамиз ва уни бола билан ишлашга мослаштирамиз, — дейди муҳандис.
Ушбу марказларда 300 нафарга яқин бола реабилитация учун қабул қилинган.
Ҳатто Астанадаги республика марказида ҳам бундай роботлар йўқ. “Ғамхўрлик” жамғармаси ўз ишини пойтахтдан олдин вилоятлар кўрсин, деган тамойилдан бошлаган бўлса керак.
"Бугун робот билан ишлайдиган кунинг-ку"
"Биз роботларимизни кўргазмага олиб бордик. Ҳаммага ёқади, лекин нархни эшитиб ҳайратда қоладилар. Банк орқали бўлиб-бўлиб тўлай оламизми, деб сўрашади. Шунинг учун биз ҳозир шулар асосида ўз роботимизни яратмоқдамиз. Аввалгиларининг биттасини Франциядан, яна биттасини Люксембургдан, учинчисини Швециядан олган эдик. Мамлакатдаги 20 та марказдан 7 таси бу роботларни биздан сотиб олган. Қолганларимизнинг имконияти бўлмагани учун Қозоғистон вариантини яратишга қарор қилдик. Шу сабабли, роботнинг материали ва дизайни имкон қадар самарали бўлиши керак. Бошқа марказлар ҳам нархи 1 миллион тенге атрофида бўлса, сотиб олишларини айтишмоқда.
Ушбу марказларнинг баъзиларида мутахассис тўхтамайди. Чунки маош жуда кам, иш эса кўп. Масалан, Павлодарда шундай. Бир ойда кетиб қолади. Шунинг учун у ердаги робот кўп вақтини ишсиз ўтказади. Астанадан жўнатиш учун одам топишга ҳаракат қиляпмиз.
Таълим-маориф вазирлиги ушбу лойиҳанинг ҳақиқий натижаларини текшириш учун бизга грант ажратди. Ушбу грантнинг бир қисми сифатида биз болаларнинг роботлар ёрдамида ўрганиши учун барча маълумотларни тўплаяпмиз. Биз 1 июлда робот дастурлашни янгиладик. Ушбу дастур ишимиз давомида бизга керак бўлган барча педагогик, психологик ва ҳиссий маълумотларни ёзиб олади. Агар илгари биз фақат бола ва робот билан мулоқот қилиш учун сарфланган вақтни ҳисобга олган бўлсак, энди биз бутун data тўпламини тўплаймиз. Керакли маълумотлар базаси шакллантирилганда биз статистик таҳлил қиламиз. Шундан келиб чиқиб, ҳар бир болага қайси робот кераклигини аниқлаб берамиз. Масалан, Астанадаги Республика реабилитация маркази томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, гиперактив болаларга имкон қадар қисқа гапирадиган робот керак. Шунинг учун биз роботни ҳар бир бола ва ҳар бир дарс учун алоҳида тайёрлашимиз кераклигини англадик. Йиғилган маълумотлардан фойдаланиб, боланинг ривожланиш статистикасини баҳолаш орқали робот кейинги сессияда қандай таркибни тақдим этиши кераклигини аниқлаш мумкин. Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир бола билан ҳар бир дарс мана шундай пухта, тинимсиз тайёргарликни талаб қилади.
Йиғилган data марказ мутахассислари томонидан ўз компьютерларида, биз яратган махсус платформага кириш орқали кўриб чиқилади. Платформанинг алгоритми бола кодни киритган заҳотиёқ кейинги дарсда қандай таркибни таклиф қилишини мутахассисга ҳам айта олади. “Бугун бу бола учун эртак қўшмасангиз яхши бўларди. Кўпроқ ҳаракатга асосланган ўйинни ўйнанг" каби сигнал берилади. Бундай маълумотлар базаси янги мутахассисларни марказларга тезда мослаштириш учун ҳам яхши.
Бироқ, биз статистик маълумотлар йиғилишини кутиш ўрнига, ота-оналар ва мутахассислар билан суҳбат шаклида сўров ўтказдик. Аммо буларнинг барчаси фақат инсон идроклари асосида яратилган dataдир. Робот қайд этган dataлар ҳақиқий статистика бўлади. Биз ушбу dataлардан қўрқмасдан илмий хулосалар ва методология учун фойдаланишимиз мумкин.
Суҳбатдош ота-оналарнинг аксарияти марказда роботнинг мавжудлиги болаларнинг мактабга бўлган иштиёқини оширганини айтишди. Илгари болани эрта тонгда уйғотиб, марказга боришга кўндириш жуда қийин бўлган бўлса, роботлар пайдо бўлгандан кейин бу жараён осонлашди. “Бугун робот билан ишлайдиган кунинг-ку” деган сўзлар болани ётоқдан кўтариш учун етарли эди”.
Олимнинг орзуси
Анар Сандиғулованинг асосий лавозими — робототехника факультети муҳандиси. Аммо у роботлар ёрдамида болаларни ривожлантириш мавзусида номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. АI ёрдамида бола ривожланиши алгоритмини ёзиш учун у педагогика ва психологияни мустақил ўзлаштириши керак эди.
— Мен ҳатто фарзанди учун ўз роботини сотиб олмоқчи бўлган ота-оналарни ҳам учратдим. Аммо бундай таклифларнинг барчаси ҳозирча фақат сўз бўлиб қолмоқда, - дейди олим.
Афтидан, марказлар битта роботни ўртача 3 миллион тенгега сотиб олади. NU томонидан таклиф этилаётган дастурий таъминот драйвери 300 минг тенге туради.
— Мен ушбу дастурни ўзимиз яратган роботга ёзишимиз мумкин бўлган кунни орзу қиламан. Айтмоқчиманки, ўз роботимизни яратиш бу орзу сари қадамдир. Ҳозирда йирик шаҳарлардаги турар жой мажмуалари қошида тил ўрганиш марказлари ва когнитив клублар мавжуд. Агар маҳаллий робот бўлса, бундай марказлар роботлар билан ҳам ишлаши мумкин эди. Чунки нарх хорижий эквивалентидан анча арзон бўлади. Алгоритмларни нафақат аутизмли болалар учун, балки оддий болалар учун ҳам ёзиш мумкин. Бу марказлар ишини соддалаштиради, меҳнат унумдорлигини оширади, — деди у.
Лойиҳа ҳукуматнинг ҳам эътиборини тортмоқда. Лекин...
– Бош вазир лойиҳамизни кўриб, Соғлиқни сақлаш вазирлигига бизнинг тажрибамизни республика бўйлаб кенгайтириш бўйича топшириқ берди. Афтидан, давлат органи ҳали бунинг учун маблағ топа олмаяпти.
Қозоғистон бўйлаб аутистик спектри бузилган болаларни реабилитация қилиш билан шуғулланадиган 57 та марказ мавжуд. Аммо бу расмий маълумот эмас, биз уни 2GIS ва Google Маps ёрдамида ўзимиз ҳисоблаб чиқдик. Улардан фақат 7 таси роботлаштирилган ўқитиш усулларидан фойдаланади.
Ўзбекистон ва Озарбайжондан қўнғироқ қилаётганлар бор. Агар аниқ бир таклиф бўлса, дастурни бошқа тилларга таржима қилиш унчалик қийин эмас, — дейди лойиҳа муаллифи.
Ҳозирча бу — фақат тадқиқот лойиҳаси. Аммо 300 нафар болани қамраб олган 7 та марказда муваффақиятли фаолият юритмоқда. Оммавий тарқатиш учун эса оддий қозоғистонликлар харид қила оладиган арзон нархда тижорат лойиҳасига айланиши керак. Nazarbaev Universityнинг илмий лойиҳаларни тижоратлаштириш жамғармаси уни тижорат даражасига олиб чиқиш учун пул қидираётганга ўхшайди.
— Биз Қозоғистонда муаллифлик ҳуқуқини рўйхатдан ўтказдик. Энди мен Америка ва Европа патентини олишга умид қиламан. Nazarbaev Universityнинг тижоратлаштириш жамғармаси патентлашда ёрдам бермоқда. Чунки патентни хорижда рўйхатдан ўтказиш учун у ерда адвокат ёллаш керак, – дейди Анар Сандиғулова.
