Қозоқ тарихидаги машҳур аёллар
Қозоқ мамлакатининг равнақи ва маънавий юксалишига ҳисса қўшган, тарихга зарҳал ҳарфлар билан битилган оналарнинг номлари доимо ҳурмат билан тилга олинади. Улар ўзларининг ақл-заковати ва чексиз жасорати билан етакчилик кўрсатдилар ва ҳатто урушни бошдан кечирдилар. Халқимиз тикланишига ташаббускор бўлган, биринчи бўлиб ҳаётнинг турли жабҳаларида из қолдирган мард она ва опаларимизнинг жасоратини қанчалик тараннум этмайлик, ўринли. Kazinform агентлиги Халқаро хотин-қизлар куни муносабати билан халқ тарихига номлари абадий муҳрланган аёлларни ёдга олди.
Дина Нурпеисова
1861-1955 йилларда яшаган таниқли қозоқ куйчи-бастакори, Қозоғистон халқ артисти. 1937 йилда ўтказилган халқ санъаторларининг республика кўрик-танловида қатнашиб, 75 ёшида Москвада ўтказилган биринчи Бутуниттифоқ халқ чолғу усталари кўрик-танловида совринли ўринни эгаллади. Дина 83 ёшида Тошкентда Марказий Осиёнинг беш республикаси санъаткорлари иштирок этган ўн кунлик фестивалда яна совринли ўринни эгаллади. Болалигида улуғ куйчи Қурманғази билан танишиб, унинг тарбиясини олган. У «Бұлбұл», «Жігер», «Байжұма», «Кербез», «Он алтыншы жыл», «Қосалқа», «Әсем қоңыр», «Тойбастар», «Ана бұйрығы», «Жеңіс» ва бошқа кўплаб куйлар муаллифи.
Гулсим Асфендиярова
Гулсим Асфендиярова (1880-1941) қозоқ қизлари орасидан чиққан биринчи тиббиёт мутахассисларидан бири. Тошкент аёллар гимназиясини, Санкт-Петербург аёллар тиббиёт институтини тамомлаган. У қозоқ аёллари орасида дипломли биринчи мутахассис бўлди.
1913 йилда Тошкентдаги туғруқхонанинг бош шифокори бўлган. Тошкентдаги Мусулмонлар ташкилоти Туркистон ўлка бюросининг илтимосига кўра, маҳаллий жамоалардан келган аёллар учун акушерлик мактаби ташкил этиб, шу мактабнинг мудири ва ўқитувчиси бўлади.
Аққағаз Досжанова
Аққағаз Досжанова (1893-1932) аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилган биринчи шифокорлар, ўқитувчи ва фаоллардан бири. Москвадаги тиббиёт курси, Томскдаги тиббиёт институти ва Ўрта Осиё давлат университетининг тиббиёт факультетида таҳсил олган. Тиббий амалиёт билан бир қаторда ташкилий-педагогик ишлар билан ҳам шуғулланади.
Аққағазнинг тиббиётга оид асарлари «Әйел теңдігі», «Абай», «Жас азамат» каби нашрларда чоп этилган. 1930-1931 йилларда Алмати шаҳридаги 1-сонли касалхонада гинеколог бўлиб ишлаган. У 39 ёшида ўпка касаллигидан вафот этди.
Назипа Қулжанова
Қозоқ қизлари орасидан чиққан биринчи журналист-маърифатпарвар. Назипа Қулжанова Алаш ҳаракати даврида ўзининг характери билан ажралиб турган қозоқ қизларидан бири эди. «Қазақ», «Сарыарқа», «Алаш» газеталарида аёллар масаласига оид мақолалар ёза бошлаган. 1920 йилда у Қозоқ ССР Халқ Маориф Комиссарлиги қошидаги дарсликлар, китоблар ва матбуот ишлари бўйича махсус комиссиясига, сўнгра янги қозоқ алифбосини жорий этиш қўмитасига аъзо бўлди. «Айқап», «Қазақ», «Бірлік туы», «Алаш», «Еңбекші қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Әйел теңдігі» нашрларида масъул лавозимларда ишлайди. Қозоқ мактаблари учун дарсликлар ёзган. Затаевич «Ғайни-ау, сәулем», «Қадыр зары» қўшиқларини ундан ёзиб олган.
Хиуаз Доспанова
Иккинчи жаҳон уруши йилларида 300 дан ортиқ марта ҳавога кўтарилиб, душманнинг ҳарбий техника ва қурол-яроғ омборларини йўқ қилган Хиуаз Доспанова номи авлодлар хотирасида сақланиб қолди. У қозоғистонлик биринчи ва ягона учувчи қиздир. У Жанубий, Шимолий Кавказ, Закавказ, Украина ва Белоруссия фронтларида ҳарбий топшириқларни бажарган. Ҳаво жангларида икки марта яраланган бўлса-да, тузалганидан кейин яна сафга қўшилди. Уруш пайтида у "Ҳаво маликаси", "Тунги алвасти" лақабларига эга бўлган.
Хиуаз Доспанова ҳаётлигида мамлакатдаги энг олий “Халқ қаҳрамони” унвони билан тақдирланган. Қаҳрамон 2008 йилда 86 ёшида вафот этди.
Куляш Байсейитова
Кулаш Байсейитова (асл исми Гулбаҳрам) 1912-1957 йилларда яшаган қозоқ хонандаси. 24 ёшида СССР халқ артисти унвони берилган. Қозоқ опера санъати асосчиларидан бири, жамоат арбоби. 1936 йилда у Қозоғистоннинг иқтидорли фуқаролари билан бирга Москвада ўтказилган қозоқ адабиёти ва маданияти декадасига боради. Катта театрда Сталин: “Операни грузинлардан ҳам яхшироқ куйлай оладиган қозоқ қизи бор экан-ку”, деб унинг ижро маҳоратини юқори баҳолаган.
Роза Бағланова
Хонанда «Кестелі орамал», «Ах, Самара, городок» номли машҳур қўшиқлари билан халқ хотирасида қолган. У Улуғ Ватан уруши йилларида жанг майдонида қўшиқ куйлаган. 1945 йил 9 майда Берлиндаги Ғалаба концертида қатнашди. Кейинчалик Абай номидаги қозоқ опера ва балет театри хонандаси, Қозоғистон филармонияси ижрочиси бўлди.
Роза Тажибайқизи қозоқ қўшиқчилик санъати ривожига алоҳида ҳисса қўшган. Унинг репертуарида қозоқ халқ қўшиқлари, композиторлар асарлари, жаҳон халқлари – рус, ўзбек, тожик, украин, грузин, озарбайжон, қирғиз, корейс, поляк, венгер, хитой, мўғул, ҳинд қўшиқлари ўзаро уйғун акс этган. Қозоқ санъатини хорижда тақдим этиб, тарғиб қилиб, фаол гастролларда бўлди. Мамлакат маданияти ва санъати ривожига қўшган улкан ҳиссаси учун унга “Халқ қаҳрамони” унвони берилган.
Шара Жиенқулова
Қозоқ саҳнасида профессионал рақс санъати асосчиси Шара Жиенқулованинг ҳаёт йўли нотинчликларга бой. Ўн олти ёшида “раққоса” бўлиб, қозоқ драма театрининг катта саҳнасида дўсти Қурманбек Жандарбеков билан бадиий фаолиятини бошлаган. Мухтор Авезовнинг «Еңлік-Кебек», «Қарагөз» пьесаларида бош ролларни ижро этган. “Айман-Шолпан” спектаклида у илк бор қозоқ миллий рақси «Келіншек»ни ижро этди. Уни Жиенкулованинг ўзи ихтиро қилган ва ижро этган ва бу қозоқ хореографиясининг бошланиши эди. Шара Жиенқулова 1936 йилда Москвада бўлиб ўтган қозоқ адабиёти ва санъати декадасида қатнашди, кейинчалик «Амангелді» фильмида суратга тушди.
«Қазақ билері» ва «Би құпиясы» китоблари муаллифи. У қозоқ рақси элементларини топиш учун республика бўйлаб кўп илмий изланишлар қилган. Натижада «Айжан қыз», «Тәттімбет», «Қырық қыз» ва бошқа рақслар пайдо бўлди.
Алма Оразбаева
XX аср бошларида мамлакатда хотин-қизлар тенглиги ҳаракати асосчиларидан бири, давлат ва жамоат арбоби Алма Оразбаевани ҳам тилга олмай қўймаслик керак. Қозоқ қишлоқларига бориб, аёлларга уларнинг ҳақ-ҳуқуқларини тушунтириб, саводхонлигини оширишда қатнашган. 1922 йилда Қозоғистон вилоят партия қўмитаси қошидаги хотин-қизлар бўлими мудири этиб тайинланганида Оразбаеванинг қозоқ аёлларининг саводсизлигини тугатиш, уларни ҳукумат, кенгаш ва маданий қурилиш ишларига жалб этишдаги хизматлари жуда катта. «Әйелдер теңдігі», «Жас қазақ», «Жас қайрат» журналлари таҳририяти аъзоси бўлган.
Гулфайрус Исмаилова
Қозоғистон халқ артисти, «Платиналы Тарлан» мукофоти совриндори. Машҳур "Қозоқ вальси" картинаси муаллифи. У бу асарни 1970 йилда 29 ёшида чизган. Расмда раққоса Шара Жиенқулова тасвирланган. Қозоқ саҳнасида «Ер Тарғын», «Жұмбақ қыз», «Қозы көрпеш - Баян сұлу» ва ҳоказо спектаклларда, «Қыз Жібек» фильмида декорация ва либослар яратди. Исмаилованинг ўзи «Қыз Жібек», «Ботагөз», «Аласталған Алитет» фильмларида суратга тушган.
Балжан Болтирикова
Балжан Болтирикова Қозоғистонлик биринчи аёл дипломатдир. У Қозоғистон ССРдаги биринчи аёл ташқи ишлар вазири бўлиб, Қозоғистон ССР ижтимоий ҳимоя ва таълим вазири лавозимларида шараф билан ишлаган. Б. Болтирикова БМТ Бош Ассамблеясининг XXI ва XXV сессияларида Совет Иттифоқи расмий делегациясига бошчилик қилди. Унинг исми ва таржимаи ҳоли Кембрижда нашр этилган “Аёллар ўртасида ким аслида ким” халқаро маълумотномасида, Қозоғистон ССР энциклопедиясида, иттифоқ ва республика нашрларида чоп этилган.
