Қозоғистон билан муносабатлар ҳар доим асосий устувор йўналишларимиздан бири бўлиб келган – Эрон элчиси
ASTANA. Kazinform – Эрон Қозоғистонга атом электр станциясини қуриш масаласида қандай тажриба таклиф қилиши мумкин? Нега Бендер-Аббас портидаги Қозоғистон терминали учун ер ҳалигача ўзлаштирилмаган? Икки орада 30 кунлик визасиз режим қачон кучга кириши мумкин? Бу ва бошқа масалалар Эрон Ислом Республикасининг Қозоғистондаги Фавқулодда ва Мухтор Элчиси жаноб Али Акбар Жоукарнинг Kazinform мухбирига берган навбатдаги интервьюсида ёритилган.

– Жаноб элчи, ўтган йили икки давлат раҳбарлари Қозоғистон ва Эрон ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажмини 3 миллиард долларга етказиш вазифасини қўйган эди. Бу мақсадга қандай эришиш режалаштирилган?
– Собиқ ҚР Бош вазири Алихан Смаиловнинг Теҳронга сўнгги ташрифидан сўнг савдо-иқтисодий алоқаларни ошириш бўйича йўл харитаси ишлаб чиқилди. Ушбу ҳужжат Эрон ва Қозоғистон ҳукуматлараро комиссиясининг 19-йиғилиши доирасида имзоланди.
Ҳозир биз ушбу йўл харитасини амалга оширишнинг дастлабки босқичидамиз. Яқин орада Қозоғистон савдо вазирининг Эронга ташрифи режалаштирилган. Шунингдек, Эрон Янги йилидан кейин икки давлат олий мартабали вакилларининг ўзаро ташрифлари режалаштирилган. “Йўл харитаси”да белгиланган вазифаларни муваффақиятли амалга ошириш мақсадида икки давлат иқтисодий делегациялари ўртасида бир нечта ташрифлар амалга оширилади. Бу савдо-иқтисодий ҳамкорликни оширишга хизмат қилади.
– Ҳозир ўзаро савдонинг асосий йўналишлари қандай?
– Икки давлат ўртасидаги савдо-иқтисодий муносабатлар бир-бирини тўлдирадиган кўплаб йўналишларга эга. Биз Каспий денгизи билан чегарадошмиз. Ҳудудимиз катта, ҳар икки давлат аҳолиси кўп. Бу салоҳиятдан унумли фойдаланишимиз керак.
Транспорт ва логистика соҳасидаги ҳамкорликни ривожлантириш асосий йўналишлардан биридир. Ақтау портида денгиз ташишнинг асосий қисми Эрон компанияси томонидан амалга оширилади. Бундан ташқари, икки давлат Инче Бурун шаҳри ва Туркманистон чегарасидаги Серахс кенти орқали темир йўл алоқасини йўлга қўйди. Товарлар машинада ҳам алмаштирилади. Эрон Қозоғистон учун Жанубий Осиё, Шарқий Осиё, Африка ва Яқин Шарққа энг мос ва энг яқин йўллардан бири саналади.
Шунингдек, Эрон ва Қозоғистон ўртасида ҳам икки томонлама, ҳам кўп томонлама ҳамкорлик форматида жуда яхши муносабатларимиз мавжуд. Қозоғистон-Россия-Эрон, Қозоғистон-Туркманистон-Эрон, Қозоғистон-Хитой-Эрон форматлари бунинг далилидир.
Ҳамкорликнинг яна бир муҳим йўналиши – қишлоқ хўжалиги. Қозоғистон азалдан буғдой ва арпа каби қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилиш борасида биз учун муҳим ҳамкор саналиб келади. Шунингдек, Қозоғистон Эронга кўплаб гўшт маҳсулотларини экспорт қилади. Эрондан эса Қозоғистонга асосан сабзавот ва мевалар экспорт қилинади. Шунга қарамай, биз экспорт қилинадиган маҳсулотлар, жумладан, чуқур қайта ишланган озиқ-овқат турларини кенгайтиришга тайёрмиз.
Тоғ-кон саноати ҳам ҳамкорликнинг муҳим йўналиши ҳисобланади. Эрон компаниялари Қозоғистонда кўп йиллардан буён муваффақиятли ишлаб келмоқда. Айтиш мумкинки, Қозоғистон Ҳукумати уларнинг фаолиятидан мамнун. Қозоғистоннинг тоғ-кон корхоналари Эронда ҳам муваффақиятли ишламоқда.
Афсуски, ҳар икки давлат салоҳиятини ҳисобга олсак, ҳамкорликнинг ҳозирги даражаси етарли эмас. Шу боис жорий йилдан бошлаб тоғ-кон саноати соҳасида фаолият юритаётган Эрон компаниялари сонини кўпайтириш, Эрондан Қозоғистонга полимерлар, ювиш воситалари, тўқимачилик, уй-рўзғор буюмлари, мебель ва қурилиш материаллари каби маҳсулотлар экспортини кенгайтиришни режалаштирганмиз.
– Қозоғистон Эронга буғдой экспорт қилади, дейсиз, лекин ўтган йили Россия экспорти ҳажми ошиб, Қозоғистоннинг улуши сезиларли даражада камайди. Сизнингча, Қозоғистонда ҳали ҳам Эрон бозорини эгаллаш имконияти борми?
– Айрим йилларда бозор шароитларига қараб товар таклифи қисқаради. Нархлар фарқига қараб, импорт манбаи ўзгаради. Шунга қарамай, Қозоғистон Эрон учун устувор ҳамкор бўлиб қолмоқда.
Бироқ, қозоғистонлик тадбиркорлар ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари ҳам эронлик харидорларни сақлаб қолиш ва жаҳон бозорига мослашиш учун ўзларининг мослашувчанлигини кўрсатишлари керак.
– Ўтган йилнинг декабрь ойида Қозоғистон Эрон билан музлатилган гўштни экспорт қилиш бўйича шартнома тузган эди. Экспорт ҳажми қанча?
– Умуман олганда, Эрон гўштни одатда Лотин Америкасидан сотиб оларди. Аммо сўнгги пайтларда гўштга бўлган эҳтиёжнинг бир қисмини қўшни давлатлар маҳсулотлари билан таъминлашга ҳаракат қилмоқда. Эрон ҳар йили Қозоғистондан гўшт импорт қилади. Ҳукуматлараро комиссиянинг сўнгги йиғилишида Қозоғистондан музлатилган гўшт импорти бўйича келишувга эришилди.
Ташаббуслар икки мамлакат ветеринария идоралари томонидан қўллаб-қувватланмоқда. Бу йил импорт кўпаяди, деган хабаримиз бор. Аммо аниқ миқдорни айтишга ҳали эрта. Чунки бунгача биз сиздан ҳеч қачон музлатилган гўшт олиб келмаганмиз, фақат янги гўшт ташиганмиз.
– Икки йил аввал Қозоғистон терминалини қуриш учун Эроннинг Бендер-Аббас портидан ер участкаси ажратиш бўйича келишув тузилган эди. Бунгача таҳририятимизга берган интервьюда Қозоғистон тарафи ҳали аниқ қадам ташламаганини айтгандингиз. Ҳозир бу келишув қандай аҳволда? Терминал қачон ишга туширилиши аниқланганми?
– Афсуски, бу лойиҳа ҳали амалга оширилмади, қоғозда қолмоқда. Агар Қозоғистон томони кечиктиришда давом этса, терминал учун ердан фойдаланиш режаси ўзгариши мумкин.
Албатта, биз элчихона сифатида у ерда Қозоғистон терминали қурилишини хоҳлаймиз. Шунинг учун биз Қозоғистон томонидан кечикиш кучайганидан хавотирдамиз.
– Санкт-Петербургда бўлиб ўтган Олий Евроосиё иқтисодий кенгаши йиғилишида Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Россия-Қозоғистон-Эрон йўналишида оптик толали алоқа тармоғини яратишни таклиф қилди. Бу лойиҳада Эроннинг позицияси қандай?
– Айтмоқчиманки, Президент Тоқаевнинг барча узоқ муддатли режалари тўғри амалга оширилса, бу ҳар икки томон учун ҳам жуда фойдали бўлади. Президент Қ. Тоқаев минтақадаги ва умуман жаҳондаги вазиятдан яхши хабардор. Бугунги кунда дунёда алоқа ва рақамли ҳамкорлик соҳалари жадал ривожланмоқда. Шу боис алоқа тезлигини оширувчи, ахборот хавфсизлигини таъминловчи лойиҳалар жуда қўл келади. Менимча, бу жуда яхши ғоя ва амалга ошишига умид қиламан.
Ўтган ҳафтада Эрон телекоммуникация ва ахборот технологиялари вазири Алматига ташриф буюриб, ШҲТга аъзо давлатлар рақамлаштириш вазирларининг қўшма йиғилишида иштирок этди. Бу ташриф давомида вазир Бағдат Мусин билан самарали музокаралар ўтказди.

– Манғистау вилояти билан Эроннинг Мозандарон, Гилон ва Гулистон вилоятлари ўртасидаги ҳамкорлик қандай ривожланмоқда? Минтақада Эрон капитали иштирокидаги қандай корхоналар ишлайди?
– Сўнгги икки йил ичида Манғистау вилояти ва Эрон вилоятлари ўртасида жуда яхши алоқалар ўрнатилди. Буларнинг барчаси Ақтау ва Мозандарон ва Гулистон вилоятлари ўртасидаги тўғридан-тўғри авиақатнов туфайлидир. Парвоз вақти атиги 1 соату 20 дақиқани ташкил қилади. Қайд этиш жоизки, Ақтау халқаро портига кирувчи кемаларнинг аксарияти Эронга тегишли. Бундан ташқари, Манғистау вилоятида Эрон транспорт компаниялари, қурилиш материаллари ва озиқ-овқат импорти билан шуғулланувчи компаниялар ишлайди.
Яқинда Манғистау вилоятидан 30 кишидан иборат делегация Мозандарон вилоятига ташриф буюрди. Мен ушбу делегациянинг саёҳат ҳисоботи билан танишдим. Ташриф якунида ҳамкорликнинг устувор йўналишлари белгилаб олинди.

– Яқинда ОАВда Эрон бир нечта атом электр станцияларини қуриш режалари борлиги ҳақида хабарлар тарқалди. Қозоғистонда ҳам бу соҳада имкониятлар ўрганилаётганидан хабарингиз бор. Сизнингча, икки давлатнинг энергетика соҳасидаги ҳамкорлиги келажаги қандай?
– Энергетика, нафақат атом, балки иссиқлик электр станциялари соҳасида ҳам жуда яхши ҳамкорлик қилиб, фикр алмашишимиз мумкин. Эрон иссиқлик электр станциялари ва гидроэлектр станцияларини қуришда катта тажрибага эга. Биз бундай станцияларни қулай нархларда таклиф қилишимиз мумкин.
Агар билсангиз, биз Ислом инқилобидан олдин атом электр станциясини қуришни режалаштирмаган эдик. Бироқ инқилобдан кейин Германия ва Япония билан ҳамкорликни йўлга қўйдик. Ниҳоят, Россия билан ҳамкорликда Бушерда атом электр станциясини қуриб битказдик. Энди яна 4 та атом электр станциясини қуриш режалаштирилган. Ушбу лойиҳалар тадқиқот босқичида. Биз бу борадаги билим ва тажрибамизни Қозоғистон билан баҳам кўришга тайёрмиз.
– 2022 йилда икки давлат раҳбарлари 14 кунлик визасиз режим тўғрисидаги битимни имзоладилар. 1 ойга узайтириш режаси борлиги айтилди. Ҳозир бу музокара қандай босқичда?
– 14 кунлик визасиз режим Эрондан Қозоғистонга ва Қозоғистондан Эронга келаётган сайёҳлар сонининг кўпайишига хизмат қилди. Ақтаудан Эроннинг Сари шаҳрига тўғридан-тўғри рейс борлигини биласиз.
Визасиз режимни 30 кунга узайтириш бўйича музокаралар давом этмоқда. Қозоғистон томони якуний қарор қабул қилгани йўқ. Эрон томони муддатни узайтиришга тайёр. Қозоғистон Ташқи ишлар вазирлиги бошқа давлат органлари билан бу йўналишда фаол иш олиб бормоқда. Умид қиламанки, келишув икки давлат консулларининг навбатдаги учрашувида қабул қилинади.
– Охирги йилларда Эронга қанча қозоғистонлик келгани ҳақида маълумот борми? Сизнингча, Эрон қозоғистонлик сайёҳлар учун қайси жиҳатлари билан қизиқ бўлиши мумкин?
– Қозоғистон маълумотларига кўра, ҳар йили Эронга 3 мингга яқин қозоғистонлик ташриф буюради. Эрон қозоқ сайёҳлари учун турли йўллар билан қизиқарли бўлиши мумкин. Масалан, Шероз, Исфаҳон, Табриз шаҳарлари тарихга қизиқувчи сайёҳлар учун жуда кўп имкониятларга эга. Эроннинг йирик шаҳарлари қозоғистонликлар учун ҳам қизиқ, деб ўйлайман.
Гулистон вилоятида эронлик қозоқлар яшайди. Бу ҳам қизиқарли йўналиш бўлиши мумкин. Қозоғистонда қишда Форс кўрфази қирғоғида дам олиш ўзининг афзалликларига эга. Киш, Кэшм ороллари ва Буширнинг юмшоқ иқлими ҳам сайёҳлар учун жозибадор ҳисобланади.
Эроннинг тиббий туризми ҳам йўлга қўйилди. Валюта фарқидан фойдаланган хорижликлар Эронга даволаниш учун келади. Ҳозир уларнинг кўпи бор. Тиббиёт мутахассисларимиз орасида АҚШ ва Германиядан таълим олганлар ҳам бор.
– Жаноб элчи, Эрон ва Қозоғистон ўртасидаги маданий-маърифий алоқаларни мустаҳкамлаш борасида қандай ишлар олиб борилмоқда?
– Айтиш керакки, икки давлат ўртасидаги муносабатларнинг асосини маданий алоқалар ташкил этади. Халқларимизни умумий жиҳатлари кўп. Аммо уни мустаҳкамлаш бўйича аниқ чора-тадбирлар етарли эмас. Биз Фан ва олий таълим вазирлиги билан ҳамкорликни йўлга қўйдик ва академик ҳамкорликни ривожлантиришга келишиб олдик.
Эрон қозоғистонлик талабаларга физика, математика ва чет тиллари каби йўналишлар бўйича 20 та грант ажратмоқчи.
Маданий алоқаларимизни бундай даражада деб бўлмайди. Масалан, Қозоғистон вакиллари Эронда ўтказиладиган турли кино, театр ва мусиқа фестивалларида қатнашмайди. Америка, Жанубий Осиё, Жануби-Шарқий Осиёдан кўплаб меҳмонлар бор. Қозоғистонликларнинг иштирок этмаслиги қоғозбозлик билан боғлиқ бўлиши мумкин. Биз ҳам бу борадаги алоқаларимизни мустаҳкамлашга ҳаракат қилишимиз керак.
Бу йил Жаҳон кўчманчилар ўйинлари Қозоғистонда бўлиб ўтади. Бу ерда ўтказиладиган бошқа турли тадбирларда иштирок этишимиз мумкин.
– 2023 йилнинг ноябрида Эрон олий раҳбари Али Хоманаий мусулмон давлатларининг Исроил билан яқин савдосини танқид қилган эди. Улар орасида Қозоғистон ҳам бор. Илтимос, бошлиқларингизнинг бу танқидини тушунтириб беринг.
– Мен бу маълумотни тўғриламоқчиман. У танқид қилган бўлса-да, Қозоғистон ёки бошқа аниқ давлатлар номини тилга олмади.
Ғазода содир бўлаётган воқеалар нафақат алоҳида минтақадаги можаро, балки улкан гуманитар офатдир. У ерда ҳарбий жиноят содир этилмоқда. Шунинг учун давлатлар сиёсий позициясидан қатъи назар, бундай ҳужумларга қарши аниқ чоралар кўришлари керак.
Ҳозир 10 000 дан ортиқ бола бомба остида қолган. Дунёнинг барча давлатлари жим. Бу минтақадаги ҳеч бир давлатда бундай ҳолат юз бермаслигига кафолат йўқ. Фаластин халқи ҳеч қандай ҳуқуқ ва имкониятларга эга эмас, шунинг учун улар ўз жонларини қурбон қилмоқда.
Эслатиб ўтамиз, Жанубий Африка Республикаси Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Халқаро судига Исроилнинг ҳаракатларини геноцид деб тан олиш учун даъво аризаси билан чиққан эди. Шундан сўнг Исроил зудлик билан ўқ узишни тўхтатиб, судга ҳисобот бериши ҳақида вақтинчалик резолюция қабул қилинди. Бу муаммо нафақат мусулмон давлатларини, балки бутун дунёни ташвишга солмоқда.
Руҳоний етакчимиз барча мамлакатларни бу геноцидни тўхтатишга, Исроил билан савдо-иқтисодий алоқаларни вақтинча тўхтатишга чақирди.
– Суҳбатга вақт ажратганингиз учун ташаккур!