Қозоқ хонлиги даврида савдо қандай ривожланган
ALMATY. Kazinform – ХVІІІ асрда қозоқларнинг Россия билан савдо қилган асосий жойлари Оренбург, Троицк, Петропавл, Омск, Семей ва чегарадаги Ўскемен бўлган. Тарих ва этнология институти етакчи илмий ходими, тарих фанлари номзоди Гулмира Оринбаева Kazinform мухбири Алма Муқановага Қозоқ хонлиги ва Россия ўртасидаги савдо ҳақида гапириб берди.
Қозоғистон-Россия ва Трансосиё савдоси
“Асрлар давомида Қозоғистон ҳудудидан Трансосиё савдо йўллари ўтиб келган, чегарадош вилоятлар фаол халқаро савдо-иқтисодий ҳамкорлик жойига айланган. Анъанага кўра, кўчманчи қозоқларнинг ўзлари бошқалар билан савдо қилишган ва улар, албатта, манфаатдор эдилар. Улар чўл минтақасига қўшни мамлакатлар ўртасидаги карвон савдосида ҳам воситачи бўлиб, турли хизматлар кўрсатган. XVIII асрда минтақада қозоқлар, жунгарлар, Россия, Ўрта Осиё халқлари, Цин империяси ва бошқа давлатлар ўртасида айирбошлаш бозорлари бўлган”, – дейди тарихчи.
Гулмира Оринбаеванинг фикрича, Россиянинг мустамлакачилик сиёсатидан кўзланган мақсад савдо-сотиқни ривожлантириш, қозоқларни Россия бозорига жалб этиш ва келажакда Қозоқ даштлари орқали Ўрта Осиё, Хитой ва Ҳиндистонга етиб бориш эди.
“Россия бозори қадимдан қозоқлар ва бошқа кўчманчи халқлар учун айниқса жозибадор бўлиб келган. Россия ҳукумати ва минтақанинг кўчманчи аҳолиси савдо алоқаларини кенгайтиришга бирдек интилдилар. XVIII асрда Россияда саноатнинг ривожланиши савдогарлар ўртасида тижорат фаоллигининг кучайишига олиб келди ва Россия давлати меркантилизм сиёсатини амалга ошира бошлади. Бунда ёш империянинг иқтисодий манфаатлари унинг геосиёсий стратегияси билан ҳамоҳанг эди. Россия бозорига қозоқ даштларидан чорвачилик маҳсулотлари керак эди. Бу даврда Россиянинг Қозоғистон ҳудудини савдо мустамлакаси ҳукумат мустамлакасидан ошиб кетди. Россия узоқ вақтдан бери Шарқ мамлакатлари – Марказий Осиё давлатлари, Хитой ва Ҳиндистон билан интенсив савдо-сотиқни йўлга қўйишга интилди, уларнинг йўли Қозоғистон даштлари орқали ўтади. XVIII асрнинг иккинчи ярмида Россия ҳукумати Осиё халқлари ва давлатлари билан муносабатларни ривожлантиришга кўпроқ эътибор бера бошлади. Император III Пётрнинг 1762 йил 28 мартдаги фармонида Шарқ, хусусан, Ҳиндистон билан савдо-сотиқни ривожлантириш зарурлиги қайд этилган. Бу Россия иқтисодиётини мустаҳкамлайди", – дейди у.
Тарихчининг фикрича, Россиянинг минтақада мустаҳкамланишида савдо карвонлари хавфсизлигини таъминлаш зарурати ҳам муҳим омил бўлган.
Россия ҳукумати фуқароликни қабул қилган дашт ҳукмдорларини ўз ерларидан ўтаётган карвонларни турли моддий манфаатлар билан таъминлаш мақсадида талончиликдан ҳимоя қилишга мажбур қилди.
Товарлар сотиладиган асосий жойлар чегара минтақасида Россия томонидан қурилган Оренбург, Троицк, Петропавл, Омск, Семей, Ўскемен қалъалари эди. Бу қалъалар савдогарлари ва аҳолиси орасида айирбошлаш савдосига ишора қилувчи "сатовка" тушунчаси кенг тарқалган эди.
“Улар қозоқлар билан савдо қилишган — айирбошлаш савдосини олиб боришган. У қозоқча “сату” сўзидан келиб чиққан бўлиб, савдо маъносини билдиради. Чўл аҳолиси билан савдода рус савдогарларидан ташқари чегара туманлари деҳқонлари ҳам қатнашган. Россиянинг рағбатлантирувчи сиёсати туфайли қозоқлар орасида савдо-сотиқ кенг тарқалди. 1747 йилда Ташқи ишлар кенгашининг қарори билан қозоқларга ўз маҳсулотларини божсиз сотишга рухсат берилди. Халқаро савдо алоқаларининг кенгайиши қозоқ халқига ҳам маълум фойда келтирди. Чўл зодагонлари вакиллари ўз ерларидан ўтувчи савдо карвонларидан ўлпон йиғишса, оддий чорвадорлар ҳаммол ёки қоровул сифатида ёлланган. Албатта, қозоқлар халқаро трансчегаравий савдонинг фаол иштирокчиларига айланишди”, – дейди спикер.
Бироқ қозоқларнинг муомалада пули кам эди. Савдо бирлиги қўй деб ҳисобланган. Рус савдогарлари қисқа вақт ичида бойиб кетишди.
Қозоқлар савдо учун чорва моллари, гўшт маҳсулотлари, тери, жун буюмлар экспорт қилган. Россиядан олиб келинган товарларнинг асосий қисмини нон, ёрма, металл ва тўқимачилик маҳсулотлари, ишланган тери эгаллади.
Қозоқ-рус савдоси асосан айирбошлаш йўли билан амалга оширилган, чунки қозоқларнинг муомалада пули деярли йўқ эди. Альтернатив – минтақадаги товарлар қийматининг ўлчови – мавсумга ва талаб даражасига қараб ўзгариб туради. Масалан, битта қўзичоқ.
“Савдо дастлаб мустамлака характерига эга эди. Товар айирбошлаш кўпинча адолатсиз эди: Масалан, тахминан 75 тийин турадиган 18 метр оддий мато учун рус савдогарлари дашт аҳолиси учун от ва ҳўкиз нархини белгилаб қўйган, кейинчалик улар Россияда 12-15 рублга сотилган. Шунингдек, савдогарлар 1 чўян қозонга битта от сўрар эди. Нон савдогарлари қозоқ харидорларни кўпинча алдаган. Кейинчалик, қозоқ зиёлилари вакилларининг шикоятларидан сўнг, Оренбург ҳукумати кўчманчиларнинг ишончига хиёнат қилган савдогарларга қарши курашишга ҳаракат қилди. Россия саноати учун қозоқ даштларидаги чорвачилик даромад манбаига айланди”, — деди эксперт.
Оренбург – Россия ва қозоқлар ўртасидаги савдо маркази
Оренбург қозоқ-рус ва Трансосиё савдосининг муҳим марказига айланди. 1743 йилда Урал дарёсининг чап қирғоғида жойлашган ушбу қалъа ёнида қозоқ ва Ўрта Осиё савдогарлари билан савдо қилиш учун савдо майдончаси қурилган.
Маҳаллий қозоқ халқи уни “оқ бозор” деб атаган. Бу тўртбурчакли ғиштли иншоот эди (деворнинг ҳар бир томони 430 метр узунликда эди). Ичкарида дўконлар ва отхоналар жойлашган. У ерда эрта баҳордан кеч кузгача қизғин айирбошлаш савдоси бўлган.
“Оренбургдаги айирбошлаш майдонида ҳар куни бир офицер бошчилигидаги аскарларнинг қўриқчиси савдо пайтида тартибни назорат қилди. Қозоқлар қорамол, қўй, от, туя, эчки, жун, кигиз, тери билан савдо қилганлар. Рус савдогарлари пахта матолар, чой, қанд, самовар, чинни ва сопол идишлар, темир, чўян, мис, шиша, ёғоч буюмлар олиб келишган. Ўрта Осиёдан шаҳарларга пахтадан тикилган чопонлар, қуритилган мевалар, писта, тери, мўйна, эгар, жабдуқлар келтирилар эди. Россия билан дашт ўртасидаги савдо айланмасининг ортиши, унинг бутун Россия бозорига босқичма-босқич қўшилиши қозоқ жамиятида ижтимоий-маданий ўзгаришларга олиб келмай қолмасди. Биринчидан, чегара ҳудудида яшовчи қозоқлар Россия маъмурияти ва тадбиркорлар томонидан ташкил этилган айирбошлаш майдончалари, ярмарка ва бозорларга фаол ташриф буюришди. Иккинчидан, кўчманчилар нон ейишга кўпроқ одатланиб қолган, бу эса рус маъмуриятини ҳам қизиқтирган: дон савдосини рағбатлантириш мақсадида улар ҳатто “қирғиз хонлари ва султонларига хазинадан текин нон беришни” буюрган. Уларнинг ўша таомга кўникишларини истаган”, – дейди тарихчи.
Ўрта жуз қозоқлари ва Россия ўртасидаги савдо-сотиқнинг ривожланиши
Ўрта жуз қозоқлари учун Оренбургга етиб бориш қийин кечди. Шунинг учун уларга 1745 йилда Орск қалъасида савдо қилишга рухсат берилди.
Гулмира Оринбаеванинг ёзишича, Россия билан савдо-сотиқнинг тарафдорларидан бири Абилай султон бўлган. 1745 йилда у Ямишевская қалъасида бозор очиш илтимоси билан Сибир ҳукуматига мурожаат қилди.
1743 йил 10 ноябрда Абилай Коркин комендантга унинг аҳолиси билан савдо қилиш истагини билдирган хат ёзди.
Бундан ташқари, Абилай султон Новоишимская ва Новолинейний ҳарбий чегара қалъалари ҳудудида кўплаб бундай "бозорларни" очиш ташаббуси билан чиқди.
1750 йилда қозоқлар Троицкда савдода қатнаша бошладилар. Бу ерга савдо қилиш учун Москва, Қозон, Тула, Ростов, Ярославль, Воронеж, Курск, Тюмен ва бошқа шаҳарлардан савдогарлар келган.
1759 йилда Абилай султон туфайли Петропавл қалъасида қишки савдо ташкил этилди. Бу ерда қозоқлар чорвачилик маҳсулотларидан ташқари туз савдосини ҳам фаол олиб боришган.
Трансосиё савдоси
Абилайхон Россия ва Хитой чегараларидаги шаҳарларни қозоқларга савдо-сотиқ учун очиш, ярмаркалар ташкил этишда катта ҳисса қўшган.
Бир аср давомида чўл халқи билан чегарадош Осиё мамлакатлари ўртасида фаол савдо-сотиқ давом этди. Экспорт бозорини кенгайтириш ва Марказий Осиё минтақасида таъсирини кучайтиришдан манфаатдор бўлган Россия ҳам трансчегаравий савдони кенгайтириш тарафдори эди.
Жунгар босқинидан кейин хитой савдогарлари жунгар савдогарларини алмаштирдилар.
Ўрта асрларда қозоқ чорвадорлари от сотиш учун Хитой шаҳарларига саёҳат қила бошладилар. Хитой ҳукумати ўз армияси учун от сотиб олишдан манфаатдор эди, бу отларнинг нархи Қозоғистонда Мўғулистон ва Шарқий Туркистонникидан ярмига тенг эди.
“Цин империяси, худди рус ҳукумати сингари, савдони чегара минтақасида ўз таъсирини кучайтириш воситаси сифатида кўрди. Қозоғистон Хитой ҳунармандчилиги ва чойи учун асосий бозор эди. 1758 йилда Урумчи шаҳрида Абилай султон ташаббуси билан қозоқлар билан Хитой ўртасида савдо-сотиқ бошланди; Кейин хитойлар қозоқлардан 300 га яқин от сотиб олиб, икки давлат ўртасидаги мунтазам савдо-сотиқни бошлаб берди. Собиқ Жунгрия ерларида савдо-сотиқ олиб борилган. Хитойдан келган савдогар сифатида фақат ҳарбий хизматчилар ва ҳукумат амалдорлари ҳаракат қилишган. Хитой томони монополистик даражада паст нарх белгилади. Қолаверса, хитойликлар сифатсиз товарларни сотган, бу эса қозоқ савдогарларининг норозилигига сабаб бўлган. Фақат Абилайхоннинг аралашувидан кейин савдо шартлари қайта кўриб чиқилди”, – деди Гулмира Оринбаева.
Унинг сўзларига кўра, умуман олганда, қўшни давлатлар ва халқлар билан савдо қилиш қозоқ жамияти учун фойдали бўлган.
XVIII асрда қўшни давлатлар билан савдо алоқалари қозоқ жамиятининг ривожланишига хизмат қилди. Яъни, унинг бозор интеграциясига, иқтисодий ва ижтимоий-маданий ўзгаришларга ҳисса қўшди.
“Кундалик ҳаётда янги уй-рўзғор буюмлари пайдо бўлди – Россия ва Осиё ҳунармандлари ва фабрикаларининг тайёр ва ярим тайёр маҳсулотлари: матолар, арматура, металл буюмлар, заргарлик буюмлари ва бошқалар. Чегара дашт қозоқлари нондан кўпроқ фойдалана бошладилар. Савдо мамлакатлар ўртасида маданий алмашинувга имкон берди. Шу билан бирга, манбаларда кўрсатилишича, дашт аҳолиси ва асосан рус ва хитой савдогарлари ўртасида тенгсиз айирбошлаш ҳукмрон бўлганлиги сабабли савдо мустамлака характерига эга бўлган. XVIII асрда чегарадош халқлар билан савдо алоқалари қозоқ жамиятининг аҳволи ва ўша давр геосиёсий тенденцияларини ўзида акс эттирди. Қозоқлар Трансосиё бозорига тобора кўпроқ жалб қилинди”, – дея хулоса қилди Тарих ва этнология институти етакчи илмий ходими, тарих фанлари номзоди Гулмира Оринбаева.
