Қозоғистоннинг кунгабоқар ва рапси: маҳсулот ҳажми, экспорт ва импорт

Қозоғистонда етиштирилган кунгабоқар ёғи асосан Хитой, Тожикистон, Ўзбекистон, Қирғизистонга экспорт қилинади. Рапс ва зиғир ёғини асосан Хитой, соя ёғини Ўзбекистон сотиб олади. Бу йил эса Астанадаги бизнес-форумда Афғонистон томони ўсимлик мойини кенг кўламда импорт қилишга тайёрлигини маълум қилди.

Мамлакатда кунгабоқар ва рапснинг ҳосилдорлиги қандай?

Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларига кўра, экин майдонларини диверсификация қилиш сиёсати келгуси беш йилда (2018-2022 йилларда) мойли экинлар майдонини 2,7 миллион гектардан 3,4 миллион гектарга ошириш имконини берди. Улар орасида кунгабоқар экилган майдонлар 850 минг гектардан 1 миллион гектарга кўпайди, рапс экилган майдонлар эса 366 минг гектардан 141,8 минг гектарга қисқарди. 2023 йилда 1,1 миллион гектарга кунгабоқар, 97,9 минг гектарга рапс экилди.

Хусусан, 2022 йилда кунгабоқар етиштириш 1,3 миллион тоннани, рапс етиштириш эса 188,6 минг тоннани ташкил этди. 2021 йилга нисбатан бу кўрсаткич мос равишда 26,4 ва 29,4 фоизга ошган.

“Мамлакатимизда кунгабоқар ёғига талаб катта бўлгани боис экин майдонлари йил сайин ортиб бормоқда. Астана, Алмати шаҳарлари ва Атирау вилоятидан ташқари барча ҳудудларда етиштирилади. Энг йирик кунгабоқар экинлари Абай, Павлодар, Шарқий Қозоғистон, Қостанай, Шимолий Қозоғистон вилоятларида жойлашган. Рапс етиштириладиган майдон эса Шимолий Қозоғистон, Ақмола ва Шарқий Қозоғистон вилоятларида”, — дейилади вазирлик хабарида.

Умуман олганда, мамлакатда мойли ўсимликларни қайта ишлаш бўйича 3 миллион тонна қувватга эга 70 га яқин корхона фаолият кўрсатмоқда. Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, 2022 йилда ўсимлик ёғи ишлаб чиқариш 663,4 минг тоннага етган ва 2021 йилга нисбатан 54,2 фоизга ошган. 2022 йилда ички бозорда зарур бўлган ўсимлик ёғи миқдори 457,5 минг тоннани ташкил этиб, 145 фоиз маҳаллий ишлаб чиқариш ҳисобидан таъминланди.

“Таъкидланганидек, мамлакатимизда кунгабоқар ёғига талаб катта бўлиб, ишлаб чиқарилган ёғи ёғи асосан экспортга йўналтирилади. 2022 йилда ички бозорда кунгабоқар ёғи истеъмоли миқдори 430,6 минг тоннани ташкил этди”, — дейилади Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ахборотида.

Статистик маълумотларга кўра, 2022 йилда 537,1 минг тонна кунгабоқар ёғи ва 40,2 минг тонна рапс ёғи ишлаб чиқарилган. 2021 йилга нисбатан бу кўрсаткич мос равишда 62,2 ва 5,6 фоизга ошган.

“2023 йилнинг 9 ойида кунгабоқар ёғи ишлаб чиқариш 379,9 минг тоннани ташкил этиб, 2022 йилнинг 9 ойига нисбатан камайган. Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларига кўра, рапс ёғи ишлаб чиқариш эса 63,8 минг тоннани ташкил этди, бу ўтган йилнинг 9 ойига нисбатан 2,3 баробар кўпдир”, - дейилади Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ахборотида.

2021-2022 йилларда мойли ўсимликларни қайта ишлаш бўйича умумий қуввати 1 миллион тонна бўлган учта йирик юқори технологияли корхона ишга туширилди.

Ўтган йили кунгабоқар ва рапс ёғи экспорти ошди

Ўтган йили кунгабоқар экспорти 346 минг тоннани ташкил этиб, 2021 йилга нисбатан 1,3 баробар ошди. Рапс экспорти эса 57 тоннага етди ва 2021 йилга нисбатан 16,8 фоизга камайди. Шунингдек, кунгабоқар импорти 2022 йилда 2021 йилга нисбатан 3,1 баробарга ошиб, 214,7 минг тоннага етди. Рапс импорти 1,2 баробарга ошиб, 33,4 минг тоннага етди.

“Ўтган йили кунгабоқар ёғи экспорти 229,4 минг тоннани ташкил этди. Бу кўрсаткич 2021 йилга нисбатан 1,6 баробарга ошган. Бундан ташқари, рапс ёғи экспорти 47,1 минг тоннани ташкил этиб, 81,9 фоизга ўсди. Бундан ташқари, 2022 йилда кунгабоқар ёғи импорти 107,8 минг тоннани ташкил этди (2021 йилга нисбатан 16,6 фоизга кўп). Рапс ёғи импорти 374 тоннани ташкил этиб, 4 баробарга ошган”, - дейилади Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларида.

Шундай қилиб, 2022 йилда кунгабоқар ёғи экспортининг асосий ҳажми Ўзбекистон (38,6 фоиз), Хитой (31 фоиз), Тожикистон (14,7 фоиз), Афғонистон (7,3 фоиз), Туркия (7 фоиз), Қирғизистонга (0,1 фоиз)экспорт қилинди.

Жорий ярим йилда савдо кўрсаткичлари қандай?

Савдо ва интеграция вазирлиги маълумотларига кўра, 2023 йилнинг январь-июль ойларида Қозоғистоннинг қайта ишланган ва қайта ишланмаган ўсимлик ёғи айланмаси 329,1 миллион АҚШ долларини ташкил қилган. Бу кўрсаткич ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 10 фоизга кам (365,6 миллион доллар).

2023 йилнинг январь-июль ойларида Қозоғистондан қайта ишланган ва қайта ишланмаган ўсимлик ёғи экспорти 13,2 фоизга камайди ва 220,9 миллион АҚШ долларини ташкил этди.

Шу муносабат билан жорий ярим йилликда асосий экспорт товарлари қуйидагилардан иборат: кунгабоқар ёғи – 185,7 миллион АҚШ доллари (улуши 84,1 фоиз), рапс ёғи – 22,5 миллион АҚШ доллари (10,2 фоиз), ўсимлик ёғлари ва бошқа ёғлар – 6,7 миллион АҚШ доллари (3 фоиз), соя ёғи – 5,1 млн АҚШ доллари (2,3 фоиз), пальма ёғи 630 минг АҚШ доллари (0,29 фоиз).

“2023 йилнинг январь-июль ойларида Қозоғистонга қайта ишланган ва қайта ишланмаган ўсимлик ёғи импорти 2,7 фоизга қисқарди ва 108,2 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Бундан ташқари, пальма ёғи 41,7 фоизга ёки 11,9 миллион АҚШ долларига, кокос ёғи 59 фоизга (1,3 миллион долларга), зайтун ёғи 58,8 фоизга (934 минг долларга), рапс ёғи 57,1 фоизга (195,5 минг долларга) ошди”, — дейилади Савдо вазирлиги ахборотида.

Импортга қуйидаги маҳсулотлар киради: кунгабоқар ёғи – 56,6 миллион доллар (улуши 52,3 фоиз), пальма ёғи – 40,5 миллион доллар (37,4 фоиз), ўсимлик ёғлари ва бошқа ёғлар – 3,7 миллион доллар (3,4 фоиз), кокос ёғи – 3,5 миллион доллар(3,3 фоиз), зайтун ёғи – 2,5 миллион АҚШ доллари (2,3 фоиз), рапс ёғи – 537,8 минг АҚШ доллари (0,5 фоиз), соя ёғи – 305,1 минг доллар (0,28 фоиз).

Хитой (78 миллион доллар), Ўзбекистон (48,7 миллион доллар), Тожикистон (23,6 миллион доллар) ва Афғонистон (6,8 миллион доллар) 2023 йилнинг январ-июл ойларида қайта ишланмаган кунгабоқар ёғининг асосий харидорлари қаторига кирди.

Бундан ташқари, кунгабоқар ёғи ва унинг фракцияларининг асосий харидорлари қаторига Ўзбекистон, Афғонистон, Хитой, Қирғизистон ва Тожикистон киради. Мўғулистон, Россия ва Туркия жорий йилнинг январь-июль ойларида дастлабки саккизликка кирди.

Ўтган беш йил давомида Қозоғистон Республикаси Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, 2018 йилдан 2022 йилгача кунгабоқар ёғи нархининг сезиларли ўсиши кузатилди.

Расмий статистик маълумотларга кўра, 2018 йилдан 2022 йилгача кунгабоқар ёғи нархининг ўсиш индекси: 2018 йилда 9,4 фоиз; 2019 йилда - 0,9 фоиз; 2020 йилда - 36,8 фоиз; 2021 йилда - 29,8 фоиз; 2022 йилда 16,9 фоизни ташкил этди.

Кунгабоқар ёғи нархи жорий йилнинг 9 ойида 16,5 фоизга арзонлашгани кузатилмоқда.