Қозоғистоннинг инвестиция стратегияси: имкониятлар ва тўсиқлар
ASTANА. Кazinform – Жорий йилнинг дастлабки олти ойида Қозоғистон 10,55 миллиард долларлик инвестицияларни жалб қилди. Геосиёсий беқарорликка қарамай, бу кўрсаткич мамлакат ҳали ҳам юқори инвестиция жозибадорлигига эга эканлигидан далолат беради.
Бироқ, соҳада тизимлаштириш ва аниқ стратегияни талаб қиладиган муаммолар мавжуд. Кazinform таҳлилий шарҳловчиси уларни экспертлар билан биргаликда таҳлил қилди.
Қайси давлат энг кўп инвестиция киритди?
Миллий банк маълумотларига кўра, бу йил энг кўп инвестиция киритган мамлакатлар қаторига Нидерландия, Швейцария, Россия, Хитой ва БАА киради.
Нидерландия халқаро корпорациялар ва холдинг тузилмалари учун молиявий марказ сифатида етакчи ўринда туради, яъни бу ерда кўрсатилган инвестициялар кўпинча Қозоғистонга йўналтирилган трансмиллий компаниялар капитали учун "қонуний кириш нуқтаси" ҳисобланади. Сўнгги уч йил ичида шарқ ва араб капитали билан ҳамкорлик ҳам кучайди.
Хитой Транскаспий йўлагини ривожлантириш, яшил энергия, саноат ва нефть-кимё лойиҳаларига стратегик сармоя киритган бўлса, БАА ва Қатар молия, нефть-кимё, транспорт ва логистика, банк ва рақамлаштириш лойиҳаларига стратегик сармоя киритган. Россиядан жалб қилинган инвестициялар ҳажми 1,14 миллиард долларни ташкил этади, бу геосиёсий вазият туфайли Россия бизнесининг Қозоғистонга кўчирилиши ва янги ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш компанияларининг очилиши билан изоҳланади.
Инвестиция оқимларининг секторлар бўйича тузилиши иқтисодиётнинг ривожланиш стратегиясини акс эттиради. Иқтисодиётни диверсификация қилишга қаратилган капитал бўлган ишлаб чиқариш саноатига 2,04 миллиард доллар сармоя киритилди. Улгуржи ва чакана савдога 2,16 миллиард доллар сармоя киритилди, бу эса ўз навбатида ички талабнинг ўсиши, логистика ва халқаро чакана савдонинг ривожланиши туфайли инвестицияларнинг ошишини акс эттиради.
Молия секторига 1,75 миллиард доллар жалб қилинди. Маблағлар банкларни капиталлаштириш, суғурта ва финтех лойиҳаларини ривожлантириш учун ишлатилди. Қурилиш секторида атиги 157,7 миллион доллар сармоя мавжуд. Бу уй-жой бозорининг пасайиши ва фоиз ставкаларининг ўсиши билан боғлиқ.
Президентнинг Мурожаатномаси ва Ҳукуматнинг янги иқтисодий дастури
Давлат раҳбари бу йилги Мурожаатномасида ишлаб чиқариш соҳасига маблағларни жалб қилишни кучайтириш ва Ҳукумат учун инвестиция сиёсатига янгича ёндашув зарурлигини таъкидлади.
— Йирик инвесторлар билан бир қаторда, ўрта ва кичик инвесторлар билан ҳам яқиндан ҳамкорлик қилиш зарур. Маблағлар қайси йўналишда, қандай мақсадда ва қанча миқдорда кераклигини аниқ билиш керак. "Инвестиция буюртмаси" ишлаб чиқариш эҳтиёжларига мувофиқ тузилиши керак, - деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Мурожаатноманинг муҳим қисми инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга бағишланган. Президент ноқонуний олиб чиқилган активларни қайтариш қўмитасини Инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси деб ўзгартиришни таклиф қилди. Экспертларнинг таъкидлашича, бу қадам инвестиция муҳитини яхшилайди.
— Мамлакатнинг экспорт салоҳияти ривожлантирилганда, аҳолининг фаровонлиги ҳам яхшиланади. Инвестицияларни жалб қилиш меҳнат унумдорлигини оширади ва қўшимча қийматнинг ўсиши учун қулай шароитлар яратади, — деди С. Аманжолов номидаги Шарқий Қозоғистон университетининг иқтисодий масалалар ва рақамлаштириш бўйича проректори Ерқат Муқажанов.
Ҳукумат ва Сенатнинг яқинда бўлиб ўтган муҳокамаларидан сўнг, кейинги уч йил учун иқтисодий йўналиш аниқроқ бўлди. 2026-2028 йилларга мўлжалланган макроиқтисодий барқарорлаштириш ва аҳоли фаровонлигини ошириш дастури, республика бюджети ва трансфертлар тўғрисидаги қонун лойиҳалари мамлакатнинг янги иқтисодий йўналишини шакллантирмоқда.
Бош вазир ўринбосари - Миллий иқтисодиёт вазири Серик Жуманғариннинг сўзларига кўра, ҳозирги инвестициялар ҳажми ЯИМнинг 16-17 фоизини ташкил этади ва асосий мақсад бу кўрсаткични 23-24 фоизгача оширишдир.
— 2029 йилга бориб биз тахминан 280 миллиард долларлик инвестицияларни жалб қиламиз. Биз уни 400 миллиард долларга етказишимиз керак. 120 миллиард долларлик тафовут «Байтерек» холдинги орқали амалга оширилаётган проактив иқтисодий сиёсат билан боғлиқ, — деди Бош вазир ўринбосари.
Янги инвестиция сиёсатининг асосий элементлари миллий инвестиция платформасини яратиш, 25 йиллик қонунчилик барқарорлигини таъминлайдиган махсус келишувлар, шунингдек, «Байтерек» холдингини 1 триллион тенгега капитализация қилиш ташаббусларидир. Булар иқтисодиётнинг реал секторини қўллаб-қувватлашга қаратилган комплекс чора-тадбирлардир.
Иқтисодчи Айбар Олжаевнинг сўзларига кўра, Қозоғистон белгиланган мақсадларга эриша олади.
– Инвестициялар йўналишлари ўзгарди. Аввалгидек, нафақат хомашё, балки чуқур қайта ишлаш, кимё, агросаноат, озиқ-овқат ишлаб чиқариш ва машинасозлик ҳам катта мультипликатор эффект беради. Биз ишлаб чиқариш саноатининг 2-циклига кириш арафасидамиз. Бизнинг инвестиция қонунларимиз ва кафолатларимиз ишлаб чиқилган. Британия қонунчилиги бор, низолар халқаро арбитражда кўриб чиқилади. Шунинг учун инвесторлар биздан қочиб кетмайди, — деди Айбар Олжаев.
Молиявий эксперт Қозоғистоннинг халқаро рейтинглардаги мавқеининг яхшиланиши ҳам муҳим омил эканлигини таъкидлади. S&P агентлиги мамлакатнинг кредит истиқболларини "барқарор"дан "ижобий"га кўтарди.
— Институционал ва иқтисодий ислоҳотлар, қатъий фискал қоидалар бюджет тақчиллигини камайтиради ва давлат қарзи даражасини барқарорлаштиради. Иқтисодиётни диверсификация қилиш бўйича амалга оширилаётган ишлар инвесторлар учун ажойиб сигналдир, — деди у.
Экспертнинг фикрича, Ҳукумат томонидан таклиф қилинган янги механизмлар Қозоғистонга янги инвестиция циклига кириш имконини беради.
— Бизда инсон капитали ва халқаро интеграция юқори даражада. Бундан ташқари, Қозоғистон ўйин қоидаларини яхши биладиган ва шаффофлик тамойилига асосланган мамлакат ҳисобланади, — деди иқтисодчи.
Қайта ишлаш саноатида ўсиш кузатилмоқда
Ташқи ишлар вазирлиги Инвестиция қўмитаси раиси Ғабидолла Оспанқуловнинг айтишича, қайта ишлаш соҳасида ўсиш кузатилмоқда.
— Хомашё сектори билан таққослаганда, қайта ишлаш сектори 16 фоиздан 26 фоизгача ўсди. Машинасозлик тўғри йўлга қўйилмоқда. Масалан, Шимолий Қозоғистон вилоятида Германиянинг Glass компанияси қишлоқ хўжалиги техникасини ишлаб чиқаришни бошлади. Жамоат транспорти ва шиналар Саран шаҳрида ишлаб чиқарилмоқда. Маиший техника ҳам мавжуд, — деди у.
Ғ. Оспанқуловнинг сўзларига кўра, қишлоқ хўжалиги соҳасида ҳам вазият барқарор.
– Биз буғдойни чуқур қайта ишлаш учун йирик Хитой компанияларини жалб қилдик. Улар завод қуришни бошладилар. Бунинг натижасида буғдой нафақат хомашё сифатида чет элга кетади, балки чуқур қайта ишланади ва унинг қўшимча қиймати Қозоғистонда қолади. Натижада иш ўринлари яратилди ва ушбу буғдойдан 200 дан ортиқ турдаги товарлар ишлаб чиқарилмоқда.
Иккинчи товар — бу маккажўхори. Хитой компанияси Жамбил вилоятида уни чуқур қайта ишлаш учун завод қуришни бошлади. У келгуси йили ишга туширилади. Бундан ташқари, кўмирни чуқур қайта ишлаш бўйича яна бир компания иш бошлади, — деди қўмита раиси.
Оспанқулов шунингдек, инвесторларнинг мамлакат танлашдаги асосий мезонларига тўхталди.
— Мамлакат танлашда ҳар бир инвестор логистикага эътибор беради. Ахир, улар ишлаб чиқарадиган товарлар катта бозорга арзон ва тез етиб бориши керак. Бу борада Қозоғистоннинг Марказий Осиёга нисбатан жойлашуви фойдалидир. Биз йўлларнинг чорраҳасида жойлашганмиз. 13 та йўлак ўтади, улардан энг каттаси — Транскаспий ўрта йўлаги. Ҳозирги юк ташишни бир кунга қисқартириш режалаштирилган, — деди у.
Қўмита раиси Президентнинг хорижий сафарлари давомида инвестиция лойиҳаларини ишга тушириш муҳимлигини таъкидлади.
— Масалан, Хитойга сафар давомида йирик лойиҳаларга эришдик. Бундан ташқари, АҚШ ва Нью-Йоркдаги келишувда IТ соҳасини ривожлантириш масалалари кўриб чиқилди. Ноёб ер металлари масаласида йирик шартномалар имзоланмоқда. Хомашё ишлаб чиқаришдан ташқари, Америка технологиялари туфайли маҳсулотларни чуқур қайта ишлаш ва экспорт қилиш масаласи ҳам мавжуд. АҚШ 2005 йилдан бери 50 миллиард АҚШ долларидан ортиқ сармоя киритган йирик давлатдир. Агар келажакда бундай йирик лойиҳаларни амалга оширишда давом этсак, иқтисодиёт катта фойда кўради, — деди у.
Ғабидолла Оспанқулов яшил иқтисодиёт билан боғлиқ инвестицияларни муҳокама қилди.
– 2060 йилга бориб Қозоғистон углеродсиз иқтисодиётга ўтишни мақсад қилган. Шу мақсадда 610 миллиард доллар миқдорида инвестицияларни жалб қилиш режалаштирилган. Президент Ҳукуматга яшил иқтисодиёт учун маблағ жалб қилиш вазифасини берди ва қатъий талаблар қўйди. Мамлакатимизда бу йўналишда етарлича хорижий инвесторлар ишламоқда, — деди у.
Инвестицияларни жалб қилишда қандай тўсиқлар бор?
Иқтисодчи Бауржан Исқақов Қозоғистоннинг юқори инвестиция салоҳиятига эътибор қаратади, аммо биз ундан тўлиқ фойдалана олмаяпмиз.
— Камчиликлар — бу тўсиқлар. Масалан, маъмурий процедураларнинг узоқлиги, бюрократия, суд тизимига ишончнинг пастлиги ва лойиҳаларнинг суст амалга оширилиши рақобатчиларимизга олдинга чиқиш имконини беради. Хомашё кўп, аммо технологик инновациялар секин ва энергия харажатлари юқори. Нефть, газ ва кимё соҳаларида катта ресурс базасига қарамай, чуқур қайта ишлаш лойиҳалари секин амалга оширилмоқда. Туризмга келсак, салоҳият катта, аммо инфратузилма, хизмат кўрсатиш ва маркетинг ҳали ҳам етарли эмас, — деди у.
Иқтисодчининг фикрича, ҳудудларнинг масъулиятини кучайтириш зарур.
– Инвестиция лойиҳаларини қўллаб-қувватловчи профессионал жамоанинг йўқлиги ҳокимларнинг мотивациясини пасайтиради. Баъзан, улар инвестицияларни жалб қилсалар ҳам, лойиҳаларни амалга ошириш хавфлари учун жавобгарликни ўз зиммаларига олишни истамайдилар, — деди Бауржан Исқақов.
Давлат раҳбари ўтган йилги Мурожаатномасида бу масалани кўтарган эди. Президент Ҳукумат қошидаги Инвестиция штабига кенг ваколатлар бериш ва лойиҳаларни амалга ошириш суръатини ошириш учун йўл очиш кераклигини айтди.
– Иқтисодиётга тўғридан-тўғри инвестициялар ҳажмини камайтирмаслик учун бу йўналишдаги ишларни кучайтириш керак. Шуни таъкидлашни истардимки, баъзи ҳокимлар ва вазирлар инвесторларни жалб қилишда етарлича иштирок этмаяпти. Ҳукумат бу масалани тартибга солиши керак, — деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Ғабидолла Оспанқулов инвесторларнинг шикоятларининг асосий сабабларини санаб ўтди.
– Инвесторлар ҳокимлик билан бирга жой танлайдилар, аммо бюрократия ва заиф инфратузилмага дуч келишлари мумкин. Инвестиция маркази муаммони ҳал қилади, улар тўхтаб қолган лойиҳаларни ишга туширишда иштирок этадилар. Штаб туфайли 80 миллиард АҚШ доллари миқдоридаги лойиҳалар амалга оширилди, — деди у.
Кўриб турганимиздек, саноат лойиҳаларининг салоҳияти юқори бўлса-да, уларнинг реал натижаларга эришиши бевосита инвестиция муҳитининг сифатига, лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш самарадорлигига ва ҳудудлардаги масъулият даражасига боғлиқ. Энг муҳими, агар ислоҳотлар самарали амалга оширилса, саноатлаштириш барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаши мумкин.
