Қозоғистоннинг ғалла экспортида қандай тўсиқлар бор
ASTANA. Kazinform – Бу йил Қозоғистонда ҳосил мўл бўлади. Ички бозорни айтмасак ҳам, хорижга катта миқдорда жўнатиш мумкин. Бироқ, мамлакат дон экинларини экспорт қилишда тўсиқларга дуч келмоқда. Хусусан, жуда катта Хитой бозори маҳсулотнинг фақат кичик миқдорини олади. Энди деҳқонлар ортиқча донни нима қилади? Ушбу масалалар бўйича мутахассисларнинг фикри қандай? Kazinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуов мавзуни таҳлил қилди.
Ғалла ҳосили кўп
ҚР Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларига мурожаат қиладиган бўлсак, 10 сентябрь ҳолатига кўра, фермерлар қарийб 4,7 миллион гектар майдондаги ҳосилни йиғиб олишган. Ҳосил ўтган йилга нисбатан 28 фоизга ўсган. Ўртача ҳосилдорлик гектарига 14,9 центнерни ташкил этаётган бўлса, ўтган йили бу кўрсаткич 11 центнердан ошмади.
10 сентябрда хирмон 6,9 миллион тоннага етди. Бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 31,8 фоизга кўпдир.
Умуман олганда, Қозоғистон деҳқонлари жорий йилнинг баҳорида 16,6 миллион гектар майдонда экин экишди. Тахминан 23-24 миллион тонна дон, шу жумладан, барча турдаги дон экинларини йиғиш мумкин.
Хитой томони белгилаган чеклов тўсиқ бўлмоқда
Ана шундай яхши ўсиш туфайли Қозоғистоннинг жорий йилда ғалла экспорти салоҳияти 10 миллион тоннадан ортиқни ташкил этмоқда. Бироқ, бу осон бўлмайди, чунки хорижга дон экинларини ташиш учун темир йўл инфратузилмаси салоҳияти етарли эмас. Бундан ташқари, Хитой бозорида ғалла истеъмолига маълум чекловлар қўйилган. Транспорт вазирлиги ҳузуридаги Темир йўл ва сув транспорти қўмитаси раисининг ўринбосари Нуржан Келбуғанов ушбу масалани тасдиқлади.
“Сир эмас, Қозоғистон темир йўл инфратузилмасида етарлича тор нуқталар мавжуд. Уларни кенгайтириш ишлари олиб борилмоқда. Аввало, экспорт ва транзит юк ташиш ҳажми кескин ошгани сабабли Хитой ўртасидаги йўналишлар ўтказиш имкониятини кенгайтириш зарурати пайдо бўлди. Бироқ Хитой Қозоғистон донини кўп харид қилмайди ва уни чеклайди. 5 йил олдин биз ХХРдан донимизни қабул қилиш учун инфратузилмасини оширишни сўраган эдик. Улар сўзимизни ерда қолдирмай, Алашанькоу бекатида катта терминал қуришди. Бунинг самарасида ўтган йили 2 миллион 200 минг тонна буғдой топширдик. Бу бизнинг рекордимиз эди”, – деди у.
Қозоғистон Хитойга жуда кўп ғалла етказиб бера олади, бироқ у 2,2 миллион тонна билан чекланиши керак. Натижада Қозоғистон шарқий қўшнисининг улкан бозорига ҳар ойда 150-200 минг тоннадан ортиқ буғдой экспорт қила олмаяпти. Келбуғановнинг айтишича, бу чеклов Қозоғистон томонидан эмас, балки қабул қилувчи томон инфратузилмасининг етарли эмаслиги билан боғлиқ. Шунингдек, ХХР ҳукумати катта миқдордаги донни импорт қилишга тайёр эмас. Агар имконият берилса, Қозоғистон Хитойга донни кечиктирмасдан жўнатишга тайёр.
Албатта, ғалла экспортини ҳисобга олмаганда, икки давлат ўртасидаги савдо алоқалари ва айланмаси яхши суръатларда ўсиб бормоқда. Ўтган йили биргина темир йўл орқали 28 миллион тонна юк ташилган бўлиб, бу рекорд кўрсаткичдир. Унинг 12,6 миллион тоннаси Қозоғистонга тегишли десак, Хитойга экспорт қилинадиган жами буғдойнинг атиги 17,5 фоизини ташкил этади. Қозоғистондан асосан нефть, турли металлар, табиий газ ва уран экспорт қилинади.
Буғдой нархини пасайтириш керакми?
Қозоғистон Хитой ва Европа ўртасидаги йўлак бўлиб, сўнгги йилларда айниқса, узоқ масофаларга юк ташишда фаоллик кўрсатмоқда. Бироқ логистика соҳасида ҳали ҳам камчиликлар мавжуд. Масалан, мустақиллик йилларида Қозоғистонда бор-йўғи 2,5 минг километр темир йўл қурилган. Мамлакат темир йўлларининг умумий узунлиги 16 минг километрни ташкил этади. Совет давридан бери темир йўлларнинг 84 фоизи фойдаланилади. Жорий йилда минг километрдан ортиқ темир йўл қурилмоқда. Аммо логистикани ривожлантириш учун бу ҳали ҳам етарли эмас. “Қозоғистон фермерлар ассоциацияси” бошқаруви раиси ўринбосари Ақпар Мауленовнинг сўзларига кўра, айни сабаблар ғалла экспортида асосий тўсиқ бўлиб қолган.
“Биринчидан, Қозоғистон Хитой бозорига ғалладан ташқари жуда кўп хомашё ва юк жўнатади. Натижада темир йўлда катта юкламалар пайдо бўлади. Дон етказиб бериш учун локомотивлар етишмайди. Бу нафақат Хитойга ғалла экспорт қилишда, балки жанубий чегарадан Ўзбекистонга ўтганимизда ҳам бу муаммога дуч келамиз. Ҳамма фермерлар ўз маҳсулотини сотмоқчи, лекин чегараси бор”, – дейди қишлоқ хўжалиги мутахассиси.
Мауленовнинг сўзларига кўра, ҳукумат соҳага масъул бўлган бошқармалар раҳбарлари, экспертлар ва фермерлар билан маслаҳатлашиб, бошқа бозорларни қидиришни буюрган. Европага бориш учун аввало ғалла Каспий денгизига олиб ўтилиши керак, лекин ундан олдинги жараёнлар қимматга тушади.
Доннинг барча турларини ҳисобга оладиган бўлсак, Қозоғистоннинг йиллик ишлаб чиқариш ҳажми 20-23 миллион тоннани ташкил этади, кейин мамлакат ҳар ой камида 1 миллион тонна дон экспорт қилиши керак. Аммо бу етарли эмас, кўпайган маҳсулотни сақлаш учун омборлар керак. Умуман олганда, бу муаммони ҳал қилиш учун тизимли режа керакдек туюлади.
“Бу йил ғалла кеч экилгани учун буғдой сифати паст бўлиши мумкин. Кейин маҳсулот нархини яна пасайтириш керак бўлади. Албатта, Хитой бозори жуда катта ва фермерлар ўз маҳсулотларини сотиб, даромад олишни истайди. Бироқ, Хитой томонининг талаблари қатъий, улар чегараларни белгилайди ва турли сертификатлар талаб қилади. Нега? Чунки уларни ғалла билан таъминловчи фақат биз эмасмиз. Денгиз орқали бошқа мамлакатлардан маҳсулот олиш мумкин, кемада жўнатиш эса арзонроқ. Агар Қозоғистон белгиланган лимитни ўзгартириб, кўпроқ дон етказиб бермоқчи бўлса, музокарага чорлаган маъқул. Бироқ Хитой томонининг талаблари бор, дипломатлари билан алоқа ўрнатиш осон иш эмас”, – дея қўшимча қилди Ақпар Мауленов.
Яна бир сабаб, рус донининг анъанавий ғалла бозоримизни бўғиб қўяётгани. Маълумки, биринчидан, қўшни давлат экспорт йўналишини кўҳна қитъадан Осиёга ўтказди. Иккинчидан, уларнинг маҳсулдорлиги юқори, 1 гектардан 25-30 центнерга яқин дон олмоқда, Қозоғистонда эса 15 центнердан ошмайди. Юқори маҳсулдорлик туфайли улар ғалла нархини пасайтириши мумкин, яъни уларнинг маҳсулоти талабга эга бўлади. Масалан, ўтган йили бир тонна рус буғдойи 68 минг тенге (13 минг 200 рубл), Қозоғистон буғдойи навига қараб 80-91 минг тангадан сотилгани очиқ манбаларда ёзилган. Нархлар фарқи аниқ кўринади ва мижоз ҳар доим қулай нархга рози бўлиши сир эмас. Шунинг учун Қозоғистон нафақат ғалла экспорти муаммоси, балки ҳосилдорликни ошириш муаммоси билан ҳам шуғулланиши керак. Шу билан бирга, эксперт мамлакатдаги ноқулай об-ҳаво ҳам тўсиқ бўлаётганини таъкидлади.
Бундан ташқари, Астанада AGRICOM халқаро конференцияси бўлиб ўтди. Қозоғистон дон иттифоқи раиси Нурлан Оспанов Шимолий Африка ва Европанинг дон бозорларига қайтиш имконияти борлигини айтди.
