Қозоғистоннинг Барқарор ривожланиш мақсадлари: Сунъий интеллект ва рақамлаштиришнинг ҳиссаси қандай
ASTANA. Кazinform – 2015 йилда БМТ 2030 йилга мўлжалланган Барқарор ривожланиш мақсадларини (БРМ) қабул қилди. Шундай қилиб, дунё мамлакатлари кейинги 15 йил ичида глобал муаммоларни шошилинч равишда ҳал қила бошладилар. Қозоғистон ушбу ташаббусдан четда қолмади, ўзининг миллий мақсад ва вазифаларини белгилаб олди. Сунъий интеллект ва рақамли технологиялар уларни амалга оширишда қандай рол ўйнайди? Кazinform мухбири давлат органларининг доимий ва режалаштирилган ишларига асосланиб, мавзу бўйича умумий маълумотни тақдим этади.
Барқарор ривожланиш соҳасидаги 17 та мақсад ва 169 та вазифа барча одамларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ва барқарор ривожланишнинг учта компоненти: иқтисодий, ижтимоий ва экологик ўртасидаги мувозанатни таъминлашга қаратилган. Ушбу мақсад ва вазифалар миллий ҳукуматларни инсоният ва сайёрага катта аҳамият берадиган чоралар кўришга чақиради.
Яқинда Парламент Сенати раиси Маулен Ашимбаев раислигида Барқарор ривожланиш соҳасидаги Миллий мақсад ва вазифаларни амалга оширишни мониторинг қилиш бўйича Парламент комиссиясининг навбатдаги йиғилиши бўлиб ўтди. Унда Давлат раҳбарининг Мурожаатномасини амалга ошириш доирасида рақамли трансформациянинг Барқарор ривожланиш мақсадларига эришишга таъсири билан боғлиқ масалалар муҳокама қилинди.
Рақамли трансформация шунчаки технологияларни жорий этиш эмас, балки бошқарув ва ривожланишга янги ёндашувдир. Шу муносабат билан ҳар бир вазирлик ўз соҳасида Барқарор ривожланиш мақсадларига эришишга сезиларли ҳисса қўшмоқда. Хусусан, рақамли ечимлар Барқарор ривожланиш мақсадларининг барча соҳаларида сезиларли тараққиётни таъминламоқда.
Рақамлаштириш дунёдаги барқарор ривожланишнинг 70 фоизига ҳисса қўшади
— Маълумки, Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Қозоғистонни уч йил ичида тўлиқ рақамли мамлакатга айлантириш вазифасини қўйган эди. Шу муносабат билан Ҳукумат рақамлаштириш ва сунъий интеллектни ривожлантириш бўйича ягона Digital Qazaqstan стратегиясини ишлаб чиқиши ва уни тизимли равишда амалга ошириши керак. Аслида, рақамлаштириш - бу тармоқлараро жараён. Бу, аввало, мамлакатнинг барқарор ривожланишида катализатор ва асосий омил эканлиги аниқ. Рақамли технологиялар иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ва фуқароларнинг ҳаёт сифатини оширишнинг муҳим механизмидир. Рақамли технологиялар инклюзив таълим ва сифатли тиббий ёрдамнинг сезиларли ривожланишига ҳам ҳисса қўшиши мумкин. Улар, шунингдек, гендер тенглиги, мувозанатли иқтисодий ўсиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишни таъминлаш чораларини кучайтиради, — деди Сенат раиси Маулен Ашимбаев.
Шу муносабат билан Сенат раиси рақамлаштириш давлат бошқаруви самарадорлигини оширишда молиявий инклюзивликни таъминлашда муҳим рол ўйнашини таъкидлади. Буларнинг барчасини инобатга олган ҳолда, мутахассислар рақамлаштириш дунёдаги барқарор ривожланиш мақсадларининг асосий кўрсаткичларининг 70 фоизига эришишга ҳисса қўшишини таъкидламоқда.
Миллий иқтисодиёт вазирлиги маълумотларига кўра, мамлакатимиздаги барқарор ривожланиш мақсадларининг 93 фоизи электрон платформалар орқали кузатилади.
— Умуман олганда, барчамиз биламизки, Қозоғистондаги IТ экотизими халқаро миқёсда ривожланмоқда. Аммо биз хотиржам бўла олмаймиз. Рақамли трансформация аслида барқарор ривожланиш мақсадларига эришишга бевосита ҳисса қўшиши керак. Шунинг учун, рақамли ечимлардан натижа берадиган, самарадорлик, шаффофлик ва фуқароларнинг ҳаёт сифатини оширадиган жойларда фойдаланиш жуда муҳимдир, — деди Сенат раиси.
Хусусан, бу соҳада самарали ҳуқуқий асос зарур. Шу мақсадда Парламент яқинда "Сунъий интеллект тўғрисида"ги қонунни қабул қилди.
У янги технологияларни бошқариш ва ривожлантириш учун қонунчилик базасини шакллантиришга қаратилган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Рақамли кодекс лойиҳаси Парламентда фаол муҳокама қилинмоқда. Ушбу ҳужжат рақамли ҳуқуқий муносабатларнинг асосий қоидаларини белгиловчи биринчи кенг қамровли қонун ҳужжати бўлади.
Агросаноат комплексини рақамлаштириш ва Барқарор ривожланиш мақсадлари
Рақамлаштириш Барқарор ривожланиш мақсадларига эришишнинг асосий шартига айланди. Чунки у глобал масалалар бўйича тезкор қарорлар қабул қилиш, бошқарувда шаффофликни таъминлаш ва хизматларга тенг киришни ошириш имконини беради. Рақамли трансформация шунчаки технологияларни жорий этиш эмас. Бу давлат бошқаруви, иқтисодиёт ва ижтимоий соҳани тубдан модернизация қилишга қаратилган мураккаб ўзгаришлар мажмуасидир. Бунга бизнес жараёнларини қайта лойиҳалаш, рақамли технологияларни жорий этиш ва маълумотлардан самарали фойдаланиш киради.
Ҳозирда давлат бошқарувининг 72 та соҳасини қамраб олувчи ва 10 та барқарор ривожланиш мақсадига қаратилган 20 та рақамли трансформация харитаси тасдиқланди. Ҳозирда ижтимоий ҳимояга муҳтож оилаларнинг фарзандлари "Ижтимоий ҳамён" тизими орқали бепул иссиқ овқат билан таъминланмоқда. Ҳозирда тахминан 1,4 миллион бола ушбу имкониятдан фойдаланмоқда. Ушбу чора Барқарор ривожланиш мақсадларининг 2-йўналишига ("Очликни йўқ қилиш" мақсади) бевосита ҳисса қўшади, чунки у озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлайди ва аҳолининг заиф гуруҳларига реал ёрдам кўрсатади. Агросаноат комплексида рақамлаштириш БРМнинг муҳим механизмига айланди. Фермерларга субсидиялар ва давлат томонидан қўллаб-қувватлаш бўйича маслаҳат берадиган сунъий интеллект ёрдамчиси жорий этилмоқда. Бундан ташқари, Smart Farming технологиясига асосланган "Электрон агросаноат мажмуаси " экотизими яратилмоқда. 2028 йилга бориб қишлоқ хўжалиги ерларининг камида 50 фоизи рақамли назоратга олиниши режалаштирилган. Бу ҳосилдорликни 20-25 фоизга оширади ва қурғоқчилик ва зараркунандалардан келиб чиқадиган йўқотишларни камайтиради, - деди Бош вазир ўринбосари - Сунъий интеллект ва рақамли ривожланиш вазири Жаслан Мадиев.
Бундан ташқари, чорва молларининг 90 фоизи RFID ёрлиқлари ва сунъий интеллект ёрдамида маркировка қилинади. Ушбу чоралар мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини мустаҳкамлайди. Шунинг учун агросаноат мажмуасини рақамлаштириш нафақат саноатни модернизация қилишга, балки очликни бартараф этиш ва барқарор қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг глобал мақсадларига ҳам реал ҳисса қўшади.
Сифатли таълим
Сифатли таълим тенгсизликни камайтириш ва мамлакатнинг барқарор ривожланишига йўл очишнинг асосий омилидир. Ушбу йўналишда Рақамли трансформация харитаси доирасида Таълим-маориф вазирлиги ягона рақамли экотизимни яратмоқда. Мактабларда ўқитувчиларни қоғозбозликдан халос қилиш ва таълимга кўпроқ эътибор қаратиш учун сунъий интеллектга асосланган ёрдамчилар жорий этилмоқда.
Бундан ташқари, ўқувчилар ва ўқитувчиларнинг "Миллий рақамли профиллар тизими" яратилмоқда. Ушбу тизим ҳар бир ўқувчига индивидуал ўқув траекториясини шакллантириш ва уларнинг ривожланишини доимий равишда кузатиб бориш имконини беради. Сунъий интеллектга эга рақамли дарсликлар ўқув материалларини ўқувчининг қобилиятига мослаштиради. Юқори тезликдаги интернет ва компьютер ускуналари туфайли қишлоқ мактаблари энди шаҳар мактаблари билан тенг равишда рақамли ресурслардан фойдаланмоқда. «Tomorrow School» мактаби ўтган йилнинг октябрь ойида сунъий интеллектни ўқитишни чуқурлаштириш мақсадида очилган эди.
Бу Қозоғистондаги тенгдошдан тенгдошга тамойилига асосланган биринчи АI мактабидир. Ўқув даври икки йил бўлиб, бу даврда ўқувчилар 50 дан ортиқ лойиҳаларни якунлайдилар ва 20 га яқин дастурлаш тилларини ўзлаштирадилар. Ҳозирда 268 киши асосий ўқув жараёнидан ўтмоқда.
Бундан ташқари, 12-18 ёшдаги ўқувчилар учун " TUMO креатив технологиялар маркази" очилади. Дастур 11 та йўналишни ўз ичига олади: генератив сунъий интеллект, анимация, 3D моделлаштириш, робототехника ва бошқа замонавий йўналишлар.
Натижада, келгуси йилларда 1 миллиондан ортиқ одам сунъий интеллект кўникмаларини эгаллайди.
Тенгсизликни камайтириш
Жаслан Мадиевнинг сўзларига кўра, Қозоғистон фуқаролар учун давлат хизматларидан тенг фойдаланиш ва ижтимоий имкониятларни таъминлайдиган рақамли ечимларни тизимли равишда жорий этмоқда. Муҳим лойиҳалардан бири бу «eGov AI»дир. Ушбу ақлли ёрдамчи фуқароларга давлат хизматлари, уларни тақдим этиш тартиби ва қоидалари ҳақида ўз вақтида маълумот олишга ёрдам беради. Натижада, халқ ва давлат ўртасидаги алоқа анча осон ва тушунарли бўлди.
Бундан ташқари, "Ҳокимларнинг ижтимоий масалалар бўйича қарор қабул қилиш тизими" ишга туширилди. Ушбу тизим БМТ методологиясига мувофиқ ишлаб чиқилган ва оилаларнинг фаровонлигини баҳолайдиган балл моделига асосланган. У оилаларни 20 дан ортиқ манбалардан фойдаланган ҳолда 5 та ижтимоий тоифага ажратади. Сунъий интеллект ёрдамида ҳақиқий муҳтож оилаларни ўз вақтида аниқлаш ва аниқ ёрдам кўрсатиш мумкин бўлди.
— "Ижтимоий ҳамён" лойиҳаси ҳам бу йўналишда катта ютуқга эришди. Ваучер тизими орқали "мактаб ўқувчилари учун бепул иссиқ овқат", "дори-дармон сотиб олиш", "ижтимоий аҳамиятга эга озиқ-овқат сотиб олиш" каби проактив давлат хизматлари автоматик равишда тақдим этилмоқда. Бундан ташқари, “Маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш бўйича таҳлилий тизим” ишга туширилди. Ушбу тизим Қозоғистон корхоналарини ҳар томонлама қўллаб-қувватлайди, уларга барқарор ривожланиш ва ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имконини беради. Ушбу рақамли ташаббусларнинг барчаси БРМ 10 - “Тенгсизликни камайтириш” мақсадига сезиларли ҳисса қўшади ва ижтимоий жиҳатдан адолатли жамият яратишга қаратилган, - дейди Бош вазир ўринбосари.
Жамоат жойларида 24 соатлик видеокузатув ишга туширилади
Замонавий технологиялар тинч ва адолатли жамиятни барпо этишда, давлат муассасалари самарадорлигини оширишда алоҳида рол ўйнайди. Хусусан, сунъий интеллект юридик хизматлар сифатини яхшилашга, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ишини тезлаштиришга ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ёрдам беради. Ушбу йўналишда вазирлик ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан биргаликда бир қатор лойиҳаларни амалга оширмоқда. Улар орасида “Ҳуқуқий маслаҳатлар учун сунъий интеллект агенти” фуқароларнинг саволларига аниқ ва тезкор жавоб беради ва ҳуқуқий маълумотларга киришни осонлаштиради.
— Келажакда “Миллий видеокузатув тизими”ни жорий этиш режалаштирилган. Ушбу тизим сунъий интеллект ёрдамида жамоат жойларида туну кун видеокузатувни таъминлайди. Тизим одамларнинг юзларини, транспорт воситаларининг давлат рақамларини автоматик равишда танийди ва шубҳали вазиятларни – жанжаллар, одамларнинг тўпланиши ёки унутилган нарсаларни қайд этади. Бунинг натижасида жамоат хавфсизлиги даражаси сезиларли даражада ошади ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг ҳаракатлари тезлиги ошади. Ушбу лойиҳалар БРМ 16-мақсади – “Тинчлик, адолат ва самарали институтлар”га эришишнинг ҳақиқий механизмидир, — деди сунъий интеллект вазири.
Иқлим ўзгаришига қарши кураш ва БРМ
Иқлим ўзгариши технологик ечимларни жорий этишни талаб қилади. Шу нуқтаи назардан, сунъий интеллект экологик таҳдидларни ўз вақтида аниқлаш ва уларга тезкор жавоб беришда алоҳида рол ўйнайди. Бугунги кунда бу йўналишда бир нечта замонавий ечимлар жорий этилмоқда.
– “Чиқиндиларни аниқлаш учун АИ-агент” – дронлар, камералар ва сунъий йўлдошлардан олинган тасвирларни таҳлил қилади, ноқонуний чиқиндихоналарни автоматик равишда аниқлайди, ифлосланиш даражасини баҳолайди ва тегишли хизматларга хабар беради. Ушбу ечим атроф-муҳитни тозалаш жараёнини сезиларли даражада тезлаштирди. Бундан ташқари, “Атроф-муҳит ва табиий ресурслар миллий маълумотлар банки” табиий ресурслар ва экотизимларнинг ҳолатини қамраб олувчи геоахборот платформасидир. У ўрмон ресурслари, ёввойи табиат ва атроф-муҳит мониторинги маълумотларини бирлаштиради. “Ўрмон ёнғинларини автоматлаштирилган эрта аниқлаш тизими” эса датчиклар ва сунъий йўлдош тасвирларидан олинган маълумотларни реал вақт режимида таҳлил қилади ва ёнғинларнинг тарқалишини автоматик равишда аниқлайди. Тезкор чоралар ўрмонларнинг йўқ қилинишининг олдини олади ва табиат ва иқлимга етказилган зарарни сезиларли даражада камайтиради, – деди Жаслан Мадиев.
Эслатиб ўтамиз, шу йилнинг июль ойида Қозоғистон БМТ бош қароргоҳида Барқарор ривожланиш бўйича юқори даражадаги сиёсий форумда иштирок этди ва Барқарор ривожланиш мақсадларини амалга ошириш бўйича учинчи ихтиёрий миллий шарҳини тақдим этди. Шарҳ Қозоғистон Республикаси Иқтисодий тадқиқотлар институти томонидан Миллий иқтисодиёт вазирлиги билан ҳамкорликда ва Қозоғистондаги БМТ Тараққиёт дастури кўмагида тайёрланган.
