Қозоғистонга рақамли тенге нима учун керак
Бугунги кунда рақамли инқилоб жаҳон иқтисодиёти ва жамиятининг қиёфасини ўзгартиряпти. Шу билан бирга, 2021 йилда Қозоғистонда Миллий банк ташаббуси билан рақамли тенгени жорий этиш режаси тасдиқланди. Шу вақтдан бери рақамли тенгени муомалага чиқариш масаласи ишлаб чиқиляпти. Режага кўра, рақамли тенге 2025 йил охиригача жорий этилиши керак. Бироқ, янги тўлов воситасининг функционаллиги ҳақида ҳали ҳам кўплаб саволлар мавжуд. Рақамли тенгенинг афзалликлари ва хусусиятлари қандай? Бу қандай ишлайди? Рақамли валютани жорий этиш оддий истеъмолчига нима олиб келади? Бу ҳақда батафсил Kazinform экспертининг мақоласида ўқишингиз мумкин.
Миллий тўлов тизими янгиланади
Рақамли тенге - рақамли эволюциядаги янги қадамдир. Технологиянинг ривожланиши билан тўлов воситалари ҳам, унинг шакли ҳам ўзгарди. Тарихга назар ташласак, қадимги даврларда пул ўрнига мис, бронза, кумуш, олтин ишлатилган. Кейинчалик қоғоз пуллар пайдо бўлди. Рақамли тенге - бу янги тўлов воситаси. У нақд пул ва картадаги пул ўрнига юради. Мутахассисларнинг таъкидлашича, унинг айланиши миллий тўлов тизимини такомиллаштириш ва пулимиз қадрсизланишини тўхтатиш имконини беради. Шуни таъкидлаш керакки, рақамли тенге - криптовалюта эмас. Унинг қоғоз пулга курси бир хил бўлади. Мутахассисларнинг фикрича, рақамли тенге блокчейнга киритилади ва пуллар қаттиқ назорат қилинади. Бу яширин иқтисодиётни жиловлашга ёрдам беради.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, ҳозирда дунёнинг бир қанча марказий банклари рақамли пуллар билан тажриба ўтказиб келмоқда. Atlantic Council томонидан эълон қилинган маълумотларга кўра, 10 мамлакат рақамли валютани жорий этган. Ҳозирда яна 15 та давлат рақамли валютани ишга тушириш жараёнини давом эттирмоқда, жумладан Қозоғистон ҳам бор. Рақамли валюта давлатнинг ижтимоий мажбуриятларини зудлик билан тўлаш ёки ижтимоий тўлов доирасидаги харажатларни назорат қилиш имконини беради. Аниқроғи, бюджет маблағлари шаффофлигини ва улардан мақсадли фойдаланишини таъминлайди.
Рақамли тенге қандай ишлайди?
Мамлакатда рақамли тенгенинг жорий этилиши Миллий банк учун жавобгардир. Бунгача махсус йўл харитаси ҳам ишлаб чиқилган эди. Миллий валютанинг ушбу учинчи тури мавжуд нақд пул ва нақдсиз пулларни тўлдирувчидир. Уни Миллий банк рақамли шаклда чиқаради. Шу нуқтаи назардан, технологик платформа яратилди.
Фото: Kazinform
Ушбу лойиҳа босқичма-босқич амалга оширилади. Масалан, жорий йилда платформа банклар иштирокида пилот лойиҳа сифатида ишга туширилиши мумкин. 2024 йилда Миллий банк ўз фаолиятини яхшилаш ва иштирокчилар сонини кўпайтириш ниятида.
“Рақамли тенге” лойиҳаси доирасида тадқиқот олиб бораётган Миллий банк вакиллари жорий йилда синов лойиҳасининг биринчи босқичини синовдан ўтказмоқчи эканини маълум қилди. Лойиҳани амалга ошириш бўйича йўл харитаси 2025 йил охиригача ҳисоблаб чиқилган.
Рақамли тенге қонуний тўлов воситаси сифатида қабул қилинади ва пулнинг барча функцияларини бажаради. Рақамли тенге лойиҳасининг раҳбари Айнур Кенжаева ҳар куни фойдаланадиган банк иловасидаги пуллар ва “Рақамли тенге” ҳамёнидаги пуллар бир-бирига конвертация қилишда давом этишини айтди. Бунинг учун фоиз олинмайди.
“Рақамли тенге - қонуний тўлов воситасидир. Ундан барча фуқаролар ҳеч қандай чекловларсиз фойдаланишлари мумкин. Яъни, смартфонларда ишлатадиган илова ва карталар орқали тўловларни амалга оширишни давом эттирамиз”, - дейди “Рақамли тенге” лойиҳаси раҳбари Айнур Кенжаева.
"Рақамли тенгени ечиб олиш мумкин бўлади"
Миллий тўлов корпорацияси бошқаруви раҳбари Бинур Жаленов рақамли тенгени нақд пулга айлантириш мумкин бўлишини айтди. Бундан олдин рақамли валюта эмиссия қилинмаслиги айтилган эди. Миллий тўлов корпорацияси раҳбари ушбу қарор фуқароларга қулайлик яратиш мақсадида қабул қилинганини таъкидлади. Шу муносабат билан у қуйидаги мисолни келтирди.
“Шубҳасиз кузатилиши керак бўлган вазиятлар бўлади. Масалан, мактаб қурилишини олайлик. Давлат бюджет маблағлари ҳақиқатан ҳам қурилиш материалларини сотиб олишга ва ишчиларнинг иш ҳақини тўлашга йўналтирилганлигини назорат қилиши керак. Шунинг учун, бундан олдин бу маблағларни бошқа валютага алмаштириш ёки нақд пулга айлантириш мумкин эмас. Бироқ иш ҳақини рақамли тенгеда оладиган ходимга ҳеч қандай чекловлар қўйилмайди”, - дейди Миллий тўлов корпорацияси бошқаруви раҳбари Бинур Жаленов.
Унинг сўзларига кўра, ижтимоий ёрдам соҳасида ҳеч қандай чекловлар қўйилмайди. Яъни нафақадан исталган мақсадда фойдаланиш фуқаронинг ўзига боғлиқ. Бироқ, унинг айтишича, рақамли ваучер механизми жорий этилмоқда.
“Муайян хизматларни олиш учун махсус карта ёки бошқа воситалар берилади. Бу тизим ҳозир мактаб ошхоналарида қўлланиляпти. Худди шу механизм мактаб формасини олиш ва мактаб тўловларини тўлашда ҳам қўлланилиши мумкин. Шу тариқа пул тўғридан-тўғри хизмат кўрсатувчи провайдерга тушади”, - дейди Миллий тўлов корпорацияси бошқаруви раҳбари Бинур Жаленов.
Унга кўра, бошқа хизматлар ҳам яхшиланади. Улардан бири - пул алмаштириш.
“Режага кўра, рақамли валюталар хорижий банкда қабул қилиниши биланоқ улар миллий тизимдан олиб ташланади ва ўша давлат валютаси сифатида қўлланилади. Шу мақсадда курсни автоматик аниқлаш тизими ишлаб чиқилмоқда. Яъни, воситачилар йўқолади ва халқаро тўловлар тўғридан-тўғри амалга оширилади”, - дейди Миллий тўлов корпорацияси раҳбари.
Бинур Жаленовнинг таъкидлашича, рақамли тенге нақд ёки нақдсиз пул ўрнини босмайди. Рақамли валютанинг пайдо бўлиши ўзига хос технологик хусусиятлари туфайли миллий тўлов тизимининг ривожланишига ёрдам беради.
Рақамли валюта бутунлай нақд пул ўрнини эгаллайди - иқтисодчи
Иқтисодчи Арман Байғановнинг сўзларига кўра, рақамли валюта нақд пулни тўлиқ алмаштириши мумкин.
“Рақамли тенгени чиқариш нақд пул билан бир хил. Бошқарув тизими эса электрон бўлади. Одамлар ўзларининг электрон ҳамёнларидан фойдаланадилар. Электрон пуллар ёрдамида тўловларни амалга ошириш, ўтказиш ва балансни кўриш мумкин”, - деди Арман Байғанов Kazinform мухбири билан суҳбатда.
Унинг фикрича, рақамли тенгедан фойдаланиш миллий иқтисодиёт учун катта афзалликларга эга.
Виртуал тенгенинг афзалликлари
Иқтисодчининг фикрича, рақамли тенгедан фойдаланиш миллий иқтисодиёт учун жуда кўп фойда келтиради.
Фото: Kazinform
“Рақамли тенгенинг афзалликлари жуда катта. Бир сўз билан айтганда, рақамли валютани жорий этиш давлат молиясини тежаш имконини беради”, - таъкидлади эксперт.
Унинг сўзларига кўра, рақамли валютани жорий этиш иқтисодиётдаги фискал сиёсат, яширин иқтисодиётдаги муаммолар, коррупция каби қатор масалаларни ҳал қилишга ёрдам беради.
“Агар нақд пул бўлмаса, электрон пуллар шаффоф тарзда назорат қилинади. Бу ерда солиқ тўлашдан бўйин товлаш қийин бўлади, чунки фискал органлар солиқ тўламаганларни онлайн текширишлари мумкин. Иккинчидан, коррупцияга барҳам берилади. Рақамли пул билан пора олиш мумкин эмас. Мулозимлар ҳалол ишлайдилар. Яширин иқтисодиёт йўқ қилинади”, - деб тушунтирди иқтисодчи.
Унинг айтишича, бу иқтисодий масалалар бартараф этилса, молиявий жиноятлар ҳам камаяди. Ҳаттоки, чўнтак ўғрилар сони камайиб, шунга яраша ҳуқуқ-тартибот идоралари иши ҳам камайиб кетиши тахмин қилиняпти. Шу билан бирга, иқтисодчи рақамли тенгенинг жорий этилиши миллий валюта барқарорлигини таъминлаши ва иқтисодиёт ривожига яхши туртки беришини таъкидлади.
“Тенге қадрсизланишга мойил бўлмайди, чунки иқтисодиёт барқарор бўлади. Рақамли тенге барқарор ва алмаштириладиган валютага айланади”, - деди эксперт.
Ҳулоса қилиб айтганда, рақамли тенге учинчи турдаги тўлов воситаси бўлади. Уни 2025 йилгача муомалага киритилиши режалаштирилган. Рақамли тенге билан бир қаторда оддий пул, онлайн тўлов, яъни нақд бўлмаган пул мавжуд бўлиб қолади. Рақамли тенге ҳар иккала тўлов турининг асосий хусусиятларига эга ва у ҳам ўзига хос афзалликларга эга. Асосийси, у интернетсиз ҳам тўловларни амалга ошириш имконини беради. Мутахассисларнинг сўзларига ишонадиган бўлсак, рақамли валюта шаффофликка йўл очади ва коррупцияни фош қилади. Бу вақт масаласи.
Муаллиф: Венера Жоламанқизи
