Қозоғистонга Миллий рейтинг агентлиги керакми
Мамлакатда Миллий рейтинг агентлиги ташкил этилиши арафасида. Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги маслаҳат ҳужжати лойиҳасини жамоатчилик муҳокамасига чиқарди. Маҳаллий рейтинг агентликларини ривожлантириш, уларни тартибга солиш ва назорат қилиш молия секторини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясида назарда тутилган. Шу муносабат билан Kazinform мухбири рейтинг агентлиги нима учун кераклиги, у қандай вазифаларни бажаришини таҳлил қилди.
Биринчидан, мамлакатда миллий рейтинг агентлиги мавжуд эмас. Натижада молия бозорининг ресурсларни тақсимлаш ва иқтисодиётни молиялаштириш самарадорлиги чекланди. “Миллий рейтинг агентлиги тўғрисида”ги қонун лойиҳаси эса ана шу бўшлиқни тўлдириш мақсадида ишлаб чиқилганга ўхшайди.
Аксарият компаниялар рейтингга эга эмас
Бундай агентликлар кредит рейтингларини тақдим этадиган ва қарздорларнинг қарзни тўлаш қобилиятини кўрсатадиган ташкилотлар ҳисобланади. Шунингдек, агентлик гигант компанияларнинг қарз мажбуриятларини, бошқа эмитентларнинг (қимматли қоғозлар чиқарувчи корхоналар) қимматли қоғозлари ва кредит лаёқатлилигини ҳам баҳолайди.
Ҳозир халқаро рейтинг агентликларининг хизматлари анча қиммат, тўланган маблағлар хорижга кетмоқда. Уларнинг талабларини қондириш ва муносиб рейтингни сақлаб қолиш ҳам маблағ талаб қилади. Шу ўринда, қимматли қоғозларини ички биржада сотаётганлар ҳеч қандай рейтинг олмаган ҳолда тўғридан-тўғри савдони давом эттирадиганга ўхшайди.
Дунёнинг учта гиганти - Moody’s, S&P, Fitch халқаро рейтинг агентликларининг маълумотларига кўра, 2022 йил якунларига биноан, Қозоғистон фонд биржасида сотиладиган корпоратив облигациялар эмитентларининг кредит рейтинглари билан қамраб олиниши бор-йўғи 46 фоизни ташкил этган. Яъни, ҳатто ярми ҳам эмас. Ўз қимматли қоғозлари ва облигацияларини чиқарадиган ва сотувчи эмитентлар орасида мамлакатнинг 14 та банки ва 20 та давлат компанияси 100 фоиз халқаро рейтинг билан қамраб олинган. Биржадаги 18 та микромолия ташкилотидан атиги олтитаси (33 фоиз), 42 та номолиявий компаниядан фақат олтитаси (14 фоиз) рейтингга эга.
Ҳар бир компаниянинг рейтингини олиш ва унинг аҳволига баҳо бериш учун Миллий рейтинг агентлигини тузиш зарурати борлиги аниқ. Лойиҳа концепцияси очиқ меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар порталида муҳокама қилингандан сўнг бозорнинг бошқа иштирокчиларининг фикрлари тингланади. Қайд этилган тавсияларни инобатга олган ҳолда, рейтинг агентлиги фаолиятини тартибга солувчи қонун қабул қилинади. Қайд этилишича, мазкур қонун Қимматли қоғозлар комиссиялари халқаро ташкилотининг (IOSCO) кредит рейтинг агентликлари учун тавсияларига мос келади. Концепция муаллифларининг фикрича, тартибга солишнинг халқаро стандартлар асосида ишлаб чиқилиши холислик, мустақиллик ва профессионаллик ҳамда юқори сифатли хизматларни таъминлайди.
Бюджетга келсак, Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги вакиллари Кazinform агентлигига Қозоғистон рейтинг агентлигини яратиш учун маблағ керак эмаслигини айтди. Рейтинг агентлигида молия ташкилотлари, давлат тараққиёт институтлари, кредит бюролари ва биржалар иштирок этади. Уларнинг барчаси рейтинг агентлигининг капиталини ташкил қилади. Шу билан бирга, рейтинг агентлигининг мустақиллигини таъминлаш мақсадида бир акциядорнинг улуши 10 фоиздан ошмаслиги таъкидланди.
Рейтинг агентликлари бўлмаганида нима қилдик?
2009-2010 йилларга қадар мамлакатда миллий рейтинг агентликлари мавжуд эмас эди. 2010-2015 йилларда рейтинг агентликлари бир неча бор очилди.
– Қимматли қоғозлар эмитентларига қўйиладиган малака талабларига мувофиқ, рейтинг агентлиги функцияларини бажариш учун Қозоғистон фонд биржаси ташкил этилган. Аммо дефолтдан сўнг, фонд бозори кўп нарсага бардош бера олмади. Кейин малайзияликлар, Expert RA Kazakhstan рейтинг агентлиги ва KZ рейтинги иштирокида “Алмати ҳудудий молия маркази” рейтинг агентлиги ташкил этилди, – дейди Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги эксперти Адил Мамажанов.
Бироқ, рейтинг агентликлари узоқ вақт ишлай олмадилар. 2015 йилда Қозоғистонда пенсия ислоҳоти ўтказилди ва корпоратив облигацияларни сотиб олишга мораторий жорий этилди. Адил Мамажановнинг айтишича, мазкур ислоҳотдан кейин қимматли қоғозлар бозори зарар кўрган.
- Қимматли қоғозлар бозори ва корпоратив облигациялар бозори қулади, дейишимиз мумкин. Миллий рейтинг агентлиги хизматларига талаб пасайиб, охир-оқибат агентликлар бирин-кетин ёпилди. Ўшандан бери мамлакатимизда қимматли қоғозлар бозорининг ривожланиши қониқарли эмас, – дея хулоса қилди эксперт.
Миллий рейтинг керак бўлмаслиги ҳам мумкин
Миллий рейтинг агентлигини яратиш ташаббусини ҳамма экспертлар ҳам олқишламаяпти. Иқтисодчи, Миллий банк раисининг собиқ маслаҳатчиси Айдархан Қусайиновнинг айтишича, Қозоғистонда фонд бозори суст ривожланган ва унинг таъсири салоҳиятли рейтинг агентлигига салбий таъсир кўрсатмоқда.
- Муаммо шундаки, бизда йирик инвестиция бозорида компаниялар йўқ. Рейтинг агентлиги фақат қимматли компаниялар кўп бўлганда яхши ишлайди. Рейтинг йирик мижозлар қаерга сармоя киритиши кераклигини тушуниш учун тузилган. Яъни, ҳар бир компанияни текширишнинг ҳожати йўқ, - деб тушунтирди эксперт.
Айдархан Қусайиновга кўра, Қозоғистон фонд бозорида компаниялар кам, шунинг учун миллий рейтинг очишга ҳожат йўқ. Назарий жиҳатдан қонун қабул қилиб, барча компанияларни рейтинг аттестациясидан ўтишни, инвесторларни эса фақат рейтинг баҳоланган компанияларга сармоя киритишга мажбурлаш мумкин. Аммо Қозоғистон бозорида бундай ташаббус бўлмайди, шекилли.
– Ушбу қонун барча миллий эмитентларни миллий рейтингга қўшишни талаб қилади. Бунинг учун компаниялар маълум миқдорда пул тўлайдилар, яъни бу солиқнинг бир турига ўхшайди. Иқтисодий нуқтаи назардан миллий эмитентлар сони жуда кам. 1-2 йилдан сўнг баъзи компаниялар дарров “агар бизда халқаро рейтинг бўлса, Қозоғистон рейтинги нега керак?” деган саволни беришади, - дейди иқтисодчи.
Экспертнинг ишончи комилки, халқаро инвесторлар миллий рейтингга умуман киришга ҳожат қолмайди. Улар учун S&P, Moody's каби халқаро рейтинг агентликларига кириш фойдалироқ. Миллий рейтинг компаниялар учун ҳеч қандай йўл очмаслиги мумкин. Иқтисодчининг айтишича, бозорга келган ҳар қандай профессионал инвестор ушбу агентликка ишонади, аммо рейтингга ишонишдан кўра эмитентларнинг ўзини таҳлил қилиш осонроқ.
Бир пайтлар Expert RA Kazakhstan рейтинг агентлиги бош директори ўринбосари бўлган Арман Жахиннинг таъкидлашича, молия бозори фақат маҳаллий рейтинг агентлиги иштирокида фойда кўради.
– Биринчидан, маҳаллий агентлик хизматлари дунёдаги “катта учлик” рейтинг агентликлари хизматларига нисбатан ҳамёнбоп. Бунинг ёрдамида кичик компаниялар рейтингга киришлари мумкин. Иккинчидан, рейтинг фаолиятида нафақат облигациялар эмитентлари, балки суғурта, қимматли қоғозлар, лизинг компаниялари ҳам фаол иштирок этмоқда. Учинчидан, бозор иштирокчилари рейтинг агентлигидан қўшимча мустақил таҳлиллар олишади. Бу соҳадаги муаммоларни аниқлаш ва уларни ҳал этиш, тартибга солиш, вазиятни яхшилашга хизмат қилади, - дейди мутахассис.
Унинг фикрича, бу омиллар молия бозорининг шаффофлигини таъминлайди ва соҳадаги риск даражасини пасайтиришга хизмат қилади. Таклиф этилаётган концепциянинг энг муҳим қисми халқаро IOSCO стандартларига мувофиқлигидир.
– Бироқ қонун фақат битта ташкилотга – миллий рейтинг агентлигига қаратилган. Бир томондан, Қозоғистон бозори жуда тор, шунинг учун бошқа мамлакатларнинг халқаро ва миллий рейтинг агентликларига муносабатда бўлиш яхшироқдир. Менимча, ҳужжатга бозорни тартибга солишнинг турли идоралари ва усулларини киритган маъқул, – деди эксперт.
Умуман олганда, Арман Жахин халқаро, хорижий ва миллий рейтинг агентликлари билан боғлиқ мавжуд ҳуқуқий нормаларни бир ҳужжатда бирлаштириш зарурлигини таъкидлайди.
Хориж тажрибасини мисол қилиб олайлик...
Дунёнинг турли мамлакатларида миллий рейтинг агентликларини яратиш бўйича кўплаб мисоллар мавжуд. Уларнинг деярли барчаси биринчи навбатда капитал бозорини ривожлантиришга қаратилган. Ҳозир дунёда 200 га яқин маҳаллий ёки минтақавий рейтинг агентликлари мавжуд. Энг муваффақиятлилари Осиё мамлакатларида, жумладан Жанубий Корея, Япония ва Малайзияда ташкил этилган.
Японияда биринчи миллий рейтинг агентлиги (Japan Credit Rating Agency) 1980 йилларнинг охирида, иқтисодий инқироз авжига чиққан ва молия бозори инфратузилмасини ривожлантириш ташаббуси билан ҳукумат томонидан ташкил этилган.
Малайзияда эса биринчи миллий рейтинг агентлигини яратиш тўғрисида қарор 1991 йилда қабул қилинган. 5 йилдан сўнг иккинчи рейтинг агентлиги - MARC ташкил этилди. 1990 йилларнинг бошидан бери Малайзия ўзининг молиявий тизими ва облигациялар бозорини ривожлантиришда сезиларли ютуқларга эришди. Жаҳон банки экспертларининг фикрича, миллий рейтинг агентликлари ушбу мамлакатнинг бундай ижобий жараёнларида асосий роллардан бирини ўйнаган. Малайзия тажрибасининг муваффақияти Халқаро валюта жамғармасининг молиявий ривожланиш индексида ҳам яққол кўзга ташланади. Бу мамлакат молия тизими 2010 йилга келиб юқори даражага етди ва 2017 йилдан бошлаб давлат облигациялари етакчи халқаро облигациялар индексларига киритилди.
Шу ўринда МДҲ мамлакатларидаги энг ривожланган рейтинг агентликлари Россияда ташкил этилганлигини таъкидлаш лозим. 2015 йилда Россияда "Россия Федерациясида кредит рейтинг агентликларининг фаолияти тўғрисида" ги қонун қабул қилинди. Ҳозирда қўшни давлатда 4 та рейтинг агентлиги фаолият кўрсатмоқда, улардан иккитаси йирик ҳисобланади (ACRA және Expert RA). Уларнинг ҳар бирида 100 дан ортиқ киши ишлайди, мижозлар сони 400 дан ошади.
ScienceDirect маълумотларига кўра, миллий рейтинг агентликлари молиявий бозорлари кам ривожланган мамлакатларда муҳим иқтисодий рол ўйнаши мумкин.
- Қозоғистон миллий рейтинг агентлигини яратиш ва ривожлантириш лойиҳаси шундай амалга оширилиши керакки, у нафақат Қозоғистон ва ЕОИИ доирасида ҳам рақобатбардош бўлсин. Яъни, келажакда унинг географик кўлами кенг бўлиши керак. Шу мақсадда агентлик томонидан миллий рейтинг агентликларини ривожлантиришнинг ҳудудий ва халқаро тажрибасини ўрганиш бўйича салмоқли ишлар амалга оширилди. Унинг натижалари миллий рейтинг агентлиги ва тартибга солиш муҳитини яратиш концепцияси учун асос бўлди, - дея маълум қилди Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги.
Агар халқаро тажрибага назар ташлайдиган бўлсак, аксарият ҳолларда маҳаллий кредит рейтинг агентлигининг ташкил этилиши иқтисодиётни молиялаштириш канали сифатида маҳаллий корпоратив облигациялар бозорининг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Ўз навбатида корпоратив облигациялар бозорининг ривожланиши иқтисодиётнинг ўсишига хизмат қилади. Чунки бу усул корхоналарни узоқ муддатли молиялаштириш билан қоплаш имконини беради.
Агентлик айнан қачон очилади?
Ҳозирда Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги миллий рейтингни яратишнинг қонунчилик асосларини шакллантириш масаласи билан шуғулланмоқда. Қонун лойиҳаси Парламентга шу йил охирида ёки 2025 йил бошида тақдим этилади. Дарвоқе, ўтган йили рейтинг агентликларини тан олишнинг янги механизми жорий этилиб, уларни тартибга солиш бўйича малака талаблари ишлаб чиқилди.
– Бугунги кунда рейтинг агентликлари фаолияти қонун билан тартибга солинмаган. Тегишли қонун ҳужжатларини ишлаб чиқиш бўйича амалга оширилаётган ишлар доирасида қонун ҳужжатларига қўшимчалар киритиш, қонун ости ҳужжатларини ишлаб чиқиш масалалари кўриб чиқилмоқда, – дея тушунтирди Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги вакиллари.
Бундан ташқари, айни пайтда агентлик томонидан эътироф этилган халқаро рейтинг агентликлари рўйхати шакллантирилмоқда. Бунга назар ташласак, концепцияни бозор талабидан келиб чиқиб қайта кўриб чиқиш, миллий ва хорижий рейтинглардан фойдаланиш учун тенг имконият ва шарт-шароитлар яратиш мумкинлигини тушунамиз.
Умуман олганда, зарур қонунчиликни шакллантириш, шунингдек, рейтинг агентлигини ташкил этиш капитал бозорини янада ривожлантиришга қаратилган. Рейтинг орқали инвесторлар қимматли қоғозлар эмитентларининг рисклари ҳақидаги аниқ ва тушунарли маълумотлардан қониқишади. Шу боис маҳаллий рейтинг агентлигининг ташкил этилиши мустақил баҳолаш ва корпоратив бошқарув соҳасидаги миллий ваколатларни ривожлантиришга хизмат қилади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, миллий рейтинг агентлигининг ташкил этилиши облигациялар бозорига туртки беради. Халқаро тажриба шуни кўрсатадики, бундай агентликларнинг пайдо бўлиши капитални ўртача 55 фоизга оширишга ёрдам беради.
