Қозоғистонда вояга етмаганлар жиноятчилиги: хавотирли ўсиш ва заиф профилактика
Қозоғистонда давлат идоралари томонидан олиб борилаётган тизимли профилактика ишларига қарамай, вояга етмаганлар ўртасида жиноятчилик даражаси барқарор, деб хабар беради Кazinform агентлиги мухбири.
Биргина 2024 йилнинг ўзида Qamqor.gov.kz порталининг расмий маълумотларига кўра, вояга етмаганлар томонидан ёки уларга шериклик билан содир этилган 1890 та ҳуқуқбузарлик қайд этилган. Уларнинг 1750 таси жиноят, жумладан, 130 таси ўта оғир жиноятлардир. 2025 йилнинг дастлабки тўрт ойида эса 771 та ҳолат қайд этилган бўлиб, шундан 690 таси жиноятлар, жумладан, 376 таси оғир ва 24 таси ўта оғир. Агар бу тенденция давом этса, йиллик кўрсаткичлар ўтган йилгидан ҳам ошиб кетиши мумкин.
Ўсмирларнинг жиноий ҳақиқати: ўғирлик, буллинг ва уйдан қочиш
Вояга етмаганлар ишлари бўйича инспекторларнинг кузатишларига кўра, ўсмирлар ўртасида содир бўлаётган ҳуқуқбузарликларнинг энг кўп учрайдиган турлари ўғирлик, безорилик, талончилик, гуруҳ низоларида қатнашиш, гиёҳвандлик воситаларини сақлаш ва сотишдир. Ишларнинг аксарият қисми уйдан рухсатсиз чиқиб кетишдир. Астана шаҳрининг Бойқўнғир тумани ҳудудий инспектори Гулзада Сатабаева ўсмирларни рўйхатга олиш механизмини тушунтириб берди.
— Вояга етмаганлар 3-4 кунга йўқолиб қолиши, ота-оналар фарзанди ўз-ўзидан қайтиб келади деган умидда ўз вақтида ички ишлар органларига мурожаат қилмаслик ҳолатлари ҳам бор. Бундай болаларнинг барчаси хавфсиз деб топилади, аммо рухсатсиз кетишлар сони ортиб бормоқда ва улар ҳар доим ҳам зарарсиз эмас. Вояга етмаганлар икки ёки ундан кўп марта уйни тарк этган тақдирда, улар бизда қаровсиз, бошпанасиз вояга етмаганлар тоифасига киритилиб, вояга етмаганлар ишлари бўйича бўлимда рўйхатга олинади, — деди туман ИИБ ходими.
Участка инспекторининг сўзларига кўра, рўйхатга олинган вояга етмаганлар Ички ишлар вазирлигининг маълумотлар базасида кўрсатилади.
— Рўйхатга олишнинг кўплаб тоифалари мавжуд. Кўпинча, бу уйдан рухсатсиз чиқиб кетадиган ёки ўрта таълим олишдан қочадиган ўсмирлардир. Ҳуқуқбузарлик содир этган вояга етмаганлар ҳам ҳисобга олинади. Жиноят иши тугагандан сўнг, бизга материаллар - терговчининг қарори ёки суд ҳукми келиб тушади, улар асосида ўсмир рўйхатга олинади. Рўйхатдан ўтиш муддати - бир йил ёки 18 ёшга тўлгунга қадар, агар ўсмир шу вақт ичида яхшиланса, у рўйхатдан чиқарилади. Акс ҳолда, масалан, уйдан қайта-қайта қочиш ҳолатларида, рўйхатга олиш муддати узайтирилади - бу ҳақда далолатнома тузилади. Ўсмир кескин чоралар кўрилмагунча кузатув остида қолади. Бу маълумотлар унинг келажагига таъсир қилиши мумкин: участка инспектори яшаш жойи бўйича тавсифни шакллантиришда коллеж, олий таълим муассасасига ўқишга кираётганда ёки ишга киришда рўйхатдан ўтганлигини ҳисобга олади, – деди Г.Сатибаева.
Шунингдек, у зўравонлик сўнгги йилларда энг ташвишли муаммолардан бирига айланганини таъкидлайди.
— Ўтган йилдан бери мактабдаги безорилик ҳолатлари учун ота-оналар ҳам, вояга етмаганларнинг ўзлари ҳам жавобгарликка тортилади. Можаролар кўпинча мактабларда содир бўлади, — дейди участка инспектори.
Шунингдек, Алмати вилоятининг Қарасай, Балқаш, Талғар, Или, Енбекшиқазақ ва Жамбил туманларидаги мактабларда аноним сўровлар ўтказилгандан сўнг тизимли ўқитувчилар томонидан таъмагирлик, буллинг ва зўравонлик ҳолатлари маълум бўлди.
— Мактабларда раҳбарият ва ходимлар томонидан ўқувчилар ўртасидаги ҳуқуқбузарликларни яшириш, болалар билан профилактика ва индивидуал ишлар олиб борилмаслик ҳолатлари яққол кўзга ташланади. Мактаб раҳбарияти ўқувчилар ўртасидаги вазиятдан бехабар ёки менсимайди, яширади ва полицияга хабар бермайди. Бундан ташқари, аксарият ҳолларда, мактабларнинг ўзлари сўровда безорилик, таъмагирлик ва бошқа ноқонуний хатти-ҳаракатларга оид саволларга ижобий жавобларга қарамай, якуний ҳисоботда улар 0% ни кўрсатади. Айтиш жоизки, вилоятда таълим дастурлари ва бошқа қабул қилинган ҳуқуқий меъёрлар ижроси паст даражада, – деди Қозоғистондаги болалар ҳуқуқлари бўйича вакил Динара Закиева Instagramдаги расмий саҳифасида.
Ҳуқуқий жиҳатлар: ўсмирлар қачон ва нима учун жазоланади
Адвокат Даулет Алмуратнинг тушунтиришича, Қозоғистонда жиноий жавобгарлик 16 ёшдан, бир қатор ўта оғир жиноятлар учун эса 14 ёшдан бошланади.
— Бундай жиноятларга қотиллик, зўрлаш, одам ўғирлаш, нафрат қўзғатиш ва ҳоказолар киради. Ўта оғир жиноятлар учун вояга етмаганлар 12 йилгача озодликдан маҳрум этилиши мумкин, — дейди адвокат.
Шу билан бирга, қонунчиликда муқобил чоралар - огоҳлантириш, бўш вақтни чеклаш, жабрланувчидан кечирим сўраш, махсус муассасаларга жойлаштириш ва пробация назорати назарда тутилган. Ўсмирлар катталар билан бирга қамоқхоналарга жойлаштирилмайди; улар алоҳида-алоҳида, умумий режимдаги ахлоқ тузатиш колонияларида ёки тарбиявий чора қўлланилган бўлса, алоҳида режимдаги таълим муассасаларида сақланади.
Кўпинча, суд амалиёти шуни кўрсатадики, ўсмирларга нисбатан инсоний жазо чоралари қўлланилади - томонларни яраштириш ва жиноий жавобгарликдан озод қилиш имконияти билан.
— Вояга етмаганлар ишлари бўйича адлия тизими, биринчи навбатда, ҳуқуқбузарни жазолашга эмас, балки ўсмир шахси хусусиятларига ва жиноят содир этилган шароитга мос келадиган жазони таъминлашга қаратилган, — дея таъкидлади ҳуқуқшунос.
Агрессиянинг ижтимоий илдизлари ва психологияси
Психологларнинг таъкидлашича, жиноятлар тасодифан содир бўлади. Психолог Гулжан Ғусманованинг айтишича, тажовузкор ёки ноқонуний хатти-ҳаракатлар деярли ҳар доим ички ва ташқи омиллар таъсирида юзага келади.
- Ички сабаблар орасида ўз-ўзини паст баҳолаш, заиф импульс назорати ва ҳис-туйғуларни ифода этишда қийинчиликлар мавжуд. Кўпинча бундай болалар болаликдан: "Мен ноқулайман, менда нимадир нотўғри" деган туйғу билан яшайди. Бу неврологик хусусиятларнинг натижаси бўлиши мумкин (масалан, СДВГ, мослашиш бузилиши), балки ҳиссий нуқсон - бола етарлича тингланмаганида, унинг ҳис-туйғулари сезилмайди ва тажрибалар қадрсизланади. Ташқи омиллар, биринчи навбатда, атроф-муҳит: оиладаги зўравонлик ёки тартибсизлик, камбағаллик, хавфсиз жой йўқлиги, ота-оналар билан беқарор муносабатлар. Бу, шунингдек, тенгдошлар босими, мактабга мос келмаслик, кибербуллинг ва катта ёшда ишламайдиган компанияларнинг таъсирини ўз ичига олади. Агар ўсмир сурункали стрессга дучор бўлса ва қўллаб-қувватланмаса, у ўзини ҳимоя қилиш ёки ички оғриқни қандайдир тарзда енгиш учун тажовузкорликни танлаши мумкин. Хулқ-атвор мудофаа шаклига айланади - бу ҳалокатли бўлса-да, лекин унинг идрокига кўра зарур, — деди психолог.
Биринчи қоидабузарлик жуда муҳим нуқтадир. Айни пайтда ўсмир айниқса қўллаб-қувватлашга муҳтож.
- Айбдорлик ва ҳамдардлик ҳисси ривожланган болалар учун бу ҳодиса ички зиддиятни келтириб чиқаради: шармандалик, ташвиш, ўзларини "ёмон" деб ҳис қилиш. Агар ўша пайтда яқин атрофда муҳокама қилмайдиган, балки тушуниш, тушунтириш ва йўл-йўриқ беришга қодир бўлган катталар бўлса, бола чегараларни тушуниш ва ўзига бўлган ишончни тиклаш имкониятига эга бўлади. Аммо агар ўсмир фақат қичқириқ, тажовуз, бегоналашиш ёки аксинча, бефарқлик билан дуч келса, психика ҳис-туйғуларни "музлатиб қўйиши" мумкин. Кейин механизм ишга тушади: "Мен ёмонман, шунинг учун ёмон бўламан". Бу ўзликни йўқотиш, антисоциал эътиқодларни шакллантириш ва энг ёмон ҳолатда, доимий ҳуқуқбузарлик хатти-ҳаракатларига олиб келадиган йўл, — дея қўшимча қилди мутахассис.
Мактаб ва оиланинг роли: алоқа назоратдан кўра муҳимроқдир
Вояга етмаганлар ўртасида ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда асосий рол мактаб ва оилага тегишли. Бироқ, психолог Гулжан Ғусманова таъкидлаганидек, кўпинча сигналларга эътибор берилмайди.
- Характернинг кескин ўзгариши: илгари фаол бўлган ўспириннинг изоляцияси, тинч ва ўзини тутган одамда тажовузкорлик портлаши, Интернетда ортиқча вақт ўтказиш ички оғриқлардан қочишга уриниш бўлиши мумкин, тўсатдан вазн йўқотиш ёки ортиқча овқатланиш, уйқу бузилиши, тиббий сабабларсиз ўзини ёмон ҳис қилиш ҳақида шикоятлар, мулоқот қилишдан бош тортиш, - дея санаб ўтди мутахассис.
Унинг фикрича, ҳақиқий профилактика бир марталик ҳаракатларни эмас, балки тизимли ишларни талаб қилади:
- Ота-оналар билан тизимли психо-тарбиявий иш. Бир марталик маъруза эмас, балки диалог - чегаралар, қўллаб-қувватлаш, қийин ҳис-туйғулар ҳақида.
- Ўсмирлар учун психологик ёрдам гуруҳлари - айниқса йўқотиш, зўравонлик, зўравонликни бошдан кечирганлар учун.
- Ўсмирларни фаолиятга жалб қиладиган лойиҳалар: кўнгиллилик, оммавий ахборот воситалари, театр клублари, спорт. Болада таъсир ва эҳтиёж ҳисси пайдо бўлганда, деструктивлик кўпинча йўқолади.
— Ўсмирларнинг ҳуқуқбузарлиги нафақат назорат, балки мулоқотда ҳамдир. Сиз бошқа йўлни танлашга ёрдам бериш учун у ерда бўлишингиз керак , - дея хулоса қилади у.
Прокурор ташаббуслари ва профилактика лойиҳалари
Хавотирли статистик маълумотлардан келиб чиқиб, Бош прокуратура болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича чора-тадбирларни кучайтирди. 16 ёшга тўлмаган шахсларга нисбатан шаҳвоний характердаги номақбул ҳаракатлар содир этганлик учун жиноий жавобгарлик жорий этилди.
Бош прокуратура ташаббуси билан болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, зўравонлик ҳолатларини аниқлаш ва ўз вақтида ёрдам кўрсатишга қаратилган “Бахтли ва хавфсиз болалик”, «URPAQ» лойиҳалари амалга оширилмоқда.
— Мақсадлари оғир ҳаётий вазиятга тушиб қолган болаларни аниқлашга қаратилган “Бахтли ва хавфсиз болалик” лойиҳаси 115 мингдан ортиқ оилани қамраб олди (прокурорлар билан келишилган ҳолда прокуратура, ички ишлар органлари, таълим, васийлик ва ҳомийлик, аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш, соғлиқни сақлаш ва психологлар ходимларидан мобил гуруҳлар ташкил этилди). «URPAQ» лойиҳаси доирасида Telegram мессенжерида болалар ҳуқуқлари, шу жумладан тенгдошлар томонидан бузилганлиги ҳақидаги маълумотларни тўплаш учун чатботлар яратилди, — деб хабар берди Бош прокуратура матбуот хизмати Каzinform агентлиги мухбирининг расмий сўровига жавобан.
Болалар хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирларини кучайтириш мақсадида Бош прокуратура ташаббуси билан ҳар бир мактабга ички ишлар ходимлари (вояга етмаганлар ишлари бўйича полиция, участка инспекторлари ва терговчилар) бириктирилган.
— 2021 йилдан буён таълим муассасаларига расмий мактаб инспекторлари бириктирилмаган. Бироқ 2023 йил охиридан бошлаб бир қатор полиция ходимларини тайинлаш амалиёти тикланди. Булар вояга етмаганлар ишлари бўйича инспекторлар, участка полиция инспекторлари ва терговчилардир. Шунингдек, ички ишлар органлари раҳбар ходимлари ҳам бор, улар ҳам мактабларда бўлиб, профилактика тадбирлари, маърузалар, учрашувлар, мулоқотлар ўтказади, бошқа бўлимлар вакиллари билан учрашувлар ташкил этади, – дейди полиция майори Гулзада Сатибаева.
Шунингдек, Қозоғистон вилоятларида болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бошқармалари, туманларда бўлимлар ташкил этилиши ҳам маълум бўлди.
— Маҳаллий ижроия ҳокимияти органлари (вилоят ва туманлар ҳокимликлари) тузилмасида мамлакатимиз аҳолисининг учдан бир қисмини болалар ташкил этишига қарамай, болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланувчи алоҳида орган мавжуд эмас. Ҳозирда болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалалари билан таълим бўлимлари шуғулланмоқда, бу эса самарасиздир. Биринчидан, ушбу модел болаларни ҳимоя қилиш соҳасида идоралараро мувофиқлаштиришни таъминлашга имкон бермайди. Иккинчидан, манфаатлар тўқнашуви мавжуд: мактаблар таълим тизимининг бир қисмидир ва кўпинча муассаса обрўсига путур етказмаслик учун болалар ҳуқуқларининг бузилиши фактларини яширади. Болалар ҳуқуқлари бузилишининг олдини олиш билан шуғулланувчи вояга етмаганлар ишлари бўйича комиссиялар ўз самарасизлигини исботлади. Уларнинг иши турли хил ҳокимлик бўлимлари вакилларининг асосий фаолиятига қўшимча функция ҳисобланади, — деди ҚР Болалар ҳуқуқлари бўйича вакил Динара Закиева Instagramдаги саҳифасида.
Динара Закиева “Болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими тўғрисида”ги қонун лойиҳаси тайёрланаётганини таъкидлади.
— Биз “Болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими тўғрисида”ги қонун лойиҳасини тайёрлаяпмиз, унда профилактика органларининг, биринчи навбатда, болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бошқармаларининг барча ҳуқуқлари, мақоми ва вазифалари белгилаб берилган. Ушбу бошқармалар барча мавжуд профилактика чора-тадбирларини мувофиқлаштиради, болалар ҳуқуқларининг бузилиши, зўравонлик ва безориликнинг турли шаклларининг олдини олади. Улар, шунингдек, полиция, мактаб психологлари, фуқаролардан тортиб, воқеа жойига бориб, ҳар бир сигналга жавоб беришади, — деди у.
Янги бошқармаларнинг вазифаларига қуйидагилар киради:
- полицияда рўйхатга олинган, оғир ҳаётий вазиятларда ёки нотўғри оилаларда бўлган болаларга мунтазам ташриф буюриш;
- вояга етмаганларнинг жиноят процессида ҳамроҳлиги;
- оилани қўллаб-қувватлаш марказлари ва психологик ёрдам марказларини жалб қилган ҳолда ёрдамни ташкил этиш.
Бу Қозоғистон ҳудудларида болаларнинг ижтимоий-ҳуқуқий ҳимоясини таъминлашга қаратилган барча қонунлар ва дастурларни амалга ошириш самарадорлигини сифат жиҳатидан ошириши кутилмоқда.
