Қозоғистонда ўртача иш ҳақи: рақамлар ва ҳақиқат ўртасидаги фарқ
ASTANA. Kazinform – Қозоғистонда муҳокама қилинадиган мавзулар бири ўртача иш ҳақидир. Ҳар чоракда Миллий статистика бюроси мамлакатдаги ўртача иш ҳақи тўғрисидаги маълумотларни эълон қилади ва унинг атрофида муҳокамалар кўпаяди. Шу ўринда Kazinform мухбири Мадияр Тўлеуов ўртача иш ҳақи аслида қанақа эканлигини ва уни қандай ҳисоблаш кераклигини кўриб чиқди.
Халқ даромади қандай аниқланади?
Аввало, Қозоғистонда ўртача иш ҳақи қандай ҳисобланганини ва бошқа ҳисоблаш усуллари бор-йўқлигини билиб олайлик. Масалан, 2024 йилнинг тўртинчи чорагида мамлакатда ўртача иш ҳақи 434 982 тенге бўлгани расман эълон қилинди. Аслида бу арифметик қиймат, яъни ҳар ой мамлакатда ишлаб, даромад олаётган одамларнинг маошларини қўшиб, яна фуқаролар сонига бўлинади. Айтайлик, жамоада 5 киши бор, ҳар бирининг маоши ҳар хил: 100 000, 150 000, 200 000, 500 000, 1 500 000 тенге. Агар сиз ҳаммасини қўшиб, 5 га бўлсангиз, ўртача қиймат 490 минг тенге бўлади. Ушбу ҳисоблаш усули кўпинча тарғиб қилинади, гарчи у фуқароларнинг қаршиликларини уйғотаётгани ва "ҳақиқатдан йироқ" деб ҳисобланиши ҳеч кимга сир эмас.
Умуман олганда, ушбу мавзу ҳақида гап кетганда, ўртача қийматга қараш яхшидир. Сиз Миллий Статистика Бюросининг ҳар чоракда эълон қилинадиган ўртача иш ҳақи маълумотлари матнида ўртача иш ҳақи атамасини кўрасиз. Масалан, биз ўртача иш ҳақи 434 минг тенгедан юқори эканлигини айтдик, лекин ўртача қиймати 308 717 тенге. Бу ерда ҳисоблаш усули бироз мураккаброқ, барча маошларни ўсиш тартибида жойлаштириш ва ўртадаги қийматни танлаш. Агар ходимлар сони жуфт бўлса, иккита ўрта рақамнинг ўртачаси олинади. Олдинги мисолга яна қарайлик, 5 кишининг маоши 100 000, 150 000, 200 000, 500 000 ва 1500 000 тенге. Биз медиана 200 000 (ўрта рақам) эканлигини кўрамиз.
Ўртача иш ҳақи юқори даромад олувчиларнинг таъсири туфайли юқори бўлиб кўринса-да, медиан ҳақиқий иш ҳақи даражасини аниқроқ акс эттиради. Шу билан бирга, модал иш ҳақи ҳам мавжуд. Бир сўз билан айтганда, гуруҳлаш. Натижада, улар мамлакатда энг кенг тарқалган иш ҳақи гуруҳини топадилар. Агар аҳоли орасида ойига 100 минг тенге маош оладиганлар кўп бўлса, унда ўртача ва ўртача қийматлар бекор қилинади ва модал иш ҳақи 100 минг тенге сифатида кўрсатилади. Мисол учун, Миллий статистика бюроси ўтган йили мамлакатда энг кўп иш ҳақи 97 минг тенге бўлганини маълум қилди. Бу унчалик чиройли кўринмайди, шунинг учун дунёда бу усулга таянадиган давлатлар кўп эмас.
Биз интенсивликни қандай баҳолаймиз – ўсиш ёки пасайиш?
Биринчидан, Қозоғистонда турли йилларда ўртача иш ҳақи қанча бўлганига қарайлик.
Албатта, биринчи қарашда ҳамма нарса яхши кўринади, доимий ўсиш бор. Аммо бу рақам миллий валюта – тенгеда ифодаланган. Дунёда эса ҳаёт сифати кўпинча доллар билан ўлчанади. Хўш, бу борада ўсиш борми?
Масалан, 2014 йилда ўртача иш ҳақи 121 минг тенгедан ошди. Ўша йил бошида 1 доллар 155 тенгега баҳоланган, яъни ўртача иш ҳақи 780 долларни ташкил қилган. Бироқ 2014 йилнинг февраль ойида дунёда геосиёсий муаммолар юзага келди ва бу доллар курсининг 185 тенгега қимматлашишига сабаб бўлди. Шунга кўра, мамлакатда ўртача иш ҳақи 654 долларга камайди.
Энди 2020 йилга қарайлик. Ўша йилнинг бошида пандемия бошланишидан олдин 1 доллар 380 тенгега тенг эди. Ўртача иш ҳақи 213 мингдан ортиқ ёки 560 долларни ташкил этди. Аммо март ойида пандемия кучайди. Дунёнинг бошқа давлатлари қаторида Қозоғистон ҳам қийинчиликларни бошдан кечирди, доллар қимматлашди. Ниҳоят, 2020 йил охирида 1 доллар 420 тенгега тушди, ўртача иш ҳақи эса 507 долларга камайди. Шунда сиз 2014-2020 йиллар оралиғида мамлакатда ўртача иш ҳақи долларда кўтарилмаганини кўрасиз.
Бироқ, 2024 йил охирида вазият бироз яхшиланди. Эслатиб ўтамиз, ўтган йилнинг ноябрь ойида доллар курси ўзгариб, 500 тенгедан бир ошиб, қайтиб 494 тенгега келиб тўҳтаган эди. Шунга қарамай, 434 минг тенге 880 долларга тенг.
Шу ўринда дунё мамлакатларидаги вазиятга қисқача тўхталиб ўтсак. Очиқ манбаларга кўра, қўшни Ўзбекистонда 2024 йилда ўртача иш ҳақи 437,8 долларни ташкил қилган. Беларусда 701 доллар, Россияда эса 951 доллар қайд этилган. АҚШда – 4540, Қатарда – 4201, Швейцарияда – 7187 доллар.
Медиан тизимига риоя қилиш яхшироқдир
Кейинги савол: қайси ҳисоблаш усули ҳақиқатга яқинроқ? Ал-Фаробий номидаги Қозоғистон Миллий университети профессори, иқтисодчи олим Мағбат Спановнинг фикрича, иш ҳақи аҳоли даромадларининг муҳим омили ҳисобланади. Ҳар қандай оиланинг ойлик даромади унинг яшаш даражасини белгилайди - у фаровонми, бойми ёки камбағалми?
“Менимча, бу масала фалсафий хусусиятга эга. Ҳеч кимга сир эмаски, амалдорлар кўпинча мумкин бўлган энг юқори рақамларни кўрсатишга ҳаракат қилишади. Бироқ, ҳар қандай кўрсаткич турли усуллар ва методологиялар ёрдамида ҳисобланиши мумкин. Масалан, ялпи ички маҳсулотни ҳисоблаш.
Ўртача иш ҳақи ҳақида гап кетганда, мен саноат бўйича ҳисобланган ўртача қийматни реалроқ деб биламан. Қозоғистонда ўртача иш ҳақи ва ўртача иш ҳақи ўртасидаги тафовут катта бўлиб, 150 минг тенгега яқинлашмоқда. Бу фарқ аҳоли фаровонлиги ва даромадларига бўлган қарашни ўзгартиради”, – дейди эксперт.
Ривожланган мамлакатларда ўртача иш ҳақи турли усуллар ёрдамида ҳисобланади. Аммо кўпчилик медиан тизимдан фойдаланади. Спановнинг сўзларига кўра, Қозоғистонда иш ҳақини тармоқлар бўйича ўртача соатлик иш ҳақидан фойдаланган ҳолда ҳисоблаш муҳим кўрсаткич бўлади. Бу аҳолининг қашшоқлик даражасини таққослаш нуқтаи назаридан яққол намоён бўлади.
“Масалан, Қозоғистон дунёнинг ўртача ривожланган давлатлари қаторига киради. Шу сабабли, БМТ доирасида қашшоқлик даражаси аҳоли жон бошига 5,5 АҚШ доллари миқдоридаги даромад ва харажатлардан келиб чиқиб ҳисобланади. Африкада эса бу даража 4 долларни ташкил қилади. Агар биз ўртача соатлик иш ҳақини ҳисоблайдиган бўлсак, вазият Миллий статистика бюроси ва Меҳнат вазирлиги томонидан эълон қилинган рақамлар каби қулай бўлмайди", – дея қўшимча қилди у.
Иқтисодчи Андрей Чеботаревнинг фикрича, қозоғистонликлар кўпинча ўртача иш ҳақининг расмий кўрсаткичларига шубҳа билан қарашади. Аммо ҳар доим ёдда тутиш керак бўлган нарса бор: ўртача иш ҳақи касалхонадаги барча беморларнинг ўртача тана ҳароратига ўхшайди.
“Дарҳақиқат, ўртача иш ҳақига қараган маъқул, лекин Қозоғистонда ҳам нисбатан юқори. Мисол учун, 2024 йил охирида ўртача иш ҳақи 308 минг тенгедан ортиқни ташкил этди, бу 2023 йил охирига нисбатан 16 фоизга кўп. Бироқ, мамлакатда турмуш даражаси билан боғлиқ шикоятлар ҳам ортиб бормоқда.
Ҳа, мамлакатда ҳамма ҳам яхши яшамайди. Бироқ, ҳатто дунёдаги энг бой мамлакатларда ҳам ҳамма фуқаролар фаровон яшамайди. Хулоса қилиб айтганда, биздаги ўртача маош – ўртача арифметик маъно, медианалик иш ҳақи эса – реал ўртача маънони англатади”, – дейди эксперт.
Турмуш даражаси қандай ўзгарди?
Энгель қонуни деган тушунчани иқтисодчилар яхши билишади. Немис статистик ва иқтисодчиси Эрнст Энгель одамларнинг даромадлари ва харажатлари ўртасидаги боғлиқликни ўрганар экан, шундай деди:
“Агар одамлар ўз даромадларининг 50 фоиздан кўпроғини озиқ-овқатга сарфласа, бу мамлакатда қашшоқлик ошганидан далолат беради”.
Ушбу тамойил кўпинча иқтисодиётда қашшоқлик ва турмуш даражасини баҳолаш учун ишлатилади. Албатта, бу сўз Қозоғистондаги ҳозирги вазиятга мос келадими ёки йўқлигини аниқ айта олмаймиз. Бироқ, аҳолининг ҳаёт сифати билан боғлиқ материалларда озиқ-овқат харажатларини ҳисобга олиш муҳимдир.
“Умуман олганда, давлат харажатлари таркибида озиқ-овқатга сарфланган маблағлар улуши асосий ўринни эгаллайди. Бу ерда бир нечта омиллар мавжуд. Ҳар бир оила жисмонан овқатланиши керак. Дейлик, бир оила ҳар ой овқатга 160 минг тенге сарфлайди. Агар расмий статистик маълумотларга кўра, ўртача иш ҳақи 430 мингдан ошса, вазият барқарор кўринади, яъни муҳим тоифадаги харажатлар даромаднинг 50 фоизига етиб бормайди.
Аммо ўртача иш ҳақи (тахминан 309 минг тенге) деб ҳисобласак, ҳозирги 160 минг тенге даромаднинг 50 фоизидан ошади. Вазият бутунлай бошқача тус олмоқда, бу эса Қозоғистон аҳолисининг аксарият қисмининг молиявий аҳволи беқарор эканидан далолат берувчи омиллардан биридир. Буни фақат шундай тушунтириш мумкин”, – дейди иқтисодчи Мағбат Спанов.
Андрей Чеботарев ҳам Қозоғистон фуқаролари ўз даромадларининг 50 фоиздан сал ортиғини озиқ-овқатга сарфлашини тасдиқлади. Аммо шуни ёдда тутиш керакки, қиммат гўшт маҳсулотлари аҳолининг озиқ-овқат саватчасининг сезиларли қисмини эгаллайди.
“Ҳақиқатан ҳам, ўртача маошдан камроқ маош олиш сизнинг даромадингизни ошириш ва мартаба ўсиши ҳақида ўйлаш учун сигналдир. Одатда ўртача иш ҳақига таяниш яхшироқдир. Бу 308 минг тенгедан ортиқ, лекин ҳар чоракда ўсиб бормоқда. Ижтимоий тармоқлардаги шикоятларга эса кўп эътибор берманг, чунки ўртача маош ҳақидаги ҳар қандай пост остида “бу ёлғон, ҳеч ким бунчалик маош олмайди” каби изоҳлар бўлиши аниқ. Аммо фактлар бунинг аксини кўрсатмоқда.
Мен ҳатто ўртача иш ҳақига яна 20-30 фоиз қўшган бўлардим, чунки бизда яширин иқтисодиёт юқори даражада. Кўп одамлар ўз даромадларини яширишади. Шунинг учун, бу рақам аслида расмий рақамлардан анча юқори бўлиши керак", – деб изоҳ берди иқтисодчи.
Хулоса қилиб айтганда, биз ўртача иш ҳақи бўйича кичик тадқиқот ўтказдик ва мутахассисларнинг фикрларини тингладик. Биз тушунган нарса шундаки, ўртача иш ҳақи сифатида ўртача қийматни олиш яхшироқдир. Қайд этилишича, мамлакатда иш ҳақи даражаси бошқаларга нисбатан барқарор. Бироқ, ривожланган давлатлар кўрсаткичларига яқин орада эриша олмаслигимиз аниқ.
