Қозоғистонда туғилиш даражаси 2,8 га тушди: демограф нима дейди
ASTANА. Кazinform – Биз аввалроқ дунё аҳолиси қариб бораётгани ва бу жараён Қозоғистонда ҳам жадал тус ола бошлагани ҳақида ёзган эдик. Бу муаммо дунё миқёсида туғилиш даражасининг пасайиши туфайли юзага келади. Ҳар қандай мамлакат ўзининг демографик барқарорлигини сақлаб қолиши учун бир аёлга тўғри келадиган болалар сони 2,1 дан кам бўлмаслиги керак. Ривожланган мамлакатларда бу кўрсаткич қандай, Қозоғистонда аҳоли ўсиши барқарорми? Kazinform агентлиги таҳлилий шарҳловчиси экспертга саволлар берди.
Биринчидан, дунё мамлакатларидаги вазиятни кўриб чиқайлик. Сайёрада туғилиш даражаси энг паст бўлган давлат - Жанубий Корея. У ерда ҳозир ҳар бир аёл ўртача 0,7-0,8 бола туғади, яъни демографик ўсиш тескари томонга ўзгарган. Японияда бу кўрсаткич — 1,3, АҚШда - 1,6. Европа мамлакатларида бу даража 1,5-1,8 орасида. Ривожланган мамлакатлардаги вазият демографик самарадорлик бўйича барқарор деб топилган 2,1 кўрсаткичидан анча пастга тушиб кетганини кўриш қийин эмас.
Энди мамлакатдаги вазиятга келсак, Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, Қозоғистонда 2022 йилда туғилишнинг умумий коэффициенти ҳар бир аёлга 3,05 болани ташкил қилган. 2023 йилда эса 2,96 болага камайди. Ўтган йили бу кўрсаткич 2,8 ни ташкил этган эди. Бу суръатда Қозоғистонда туғилиш коэффициенти яқин ўн йил ичида ҳар бир аёлга тўғри келадиган 2 боладан пастга тушиши мумкин. Демограф Шинар Пазилбекқизига кўра, Қозоғистонда туғилиш кўрсаткичи пандемиядан кейин пасайишни бошлаган.
— Биз пандемия йилларини «бэби бум» даври деб атаймиз. 2021 йилда туғилишнинг ўртача даражаси ҳар бир аёлга 3,32 болани ташкил этди. Бу мустақиллик йилларида кузатилмаган туғилиш кўрсаткичидир. 2022 йилдан бошлаб бу кўрсаткич аста-секин камайди. Бу нормал ҳолат, чунки «бэби бум» одатда фақат 1-2 йил давом этади. Ўтган йили туғилишнинг ўртача коэффициенти ҳар бир аёлга 2,80 болани ташкил этган бўлса, 2016 йилда ҳам худди шундай кўрсаткич қайд этилган, — дейди эксперт.
Бироқ демографнинг айтишича, яқин келажакда Қозоғистонда туғилиш даражаси ҳар бир аёлга 2 боладан пастга тушишини тахмин қилиш қийин. Бунинг бир қанча сабаблари борга ўхшайди.
– Биринчидан, бундай паст кўрсаткич 1999 йилда қайд этилган эди, ўшанда мамлакатимизда туғилиш кўрсаткичи ҳар бир аёлга 1,80 болани ташкил этган эди. Умуман олганда, мустақилликдан кейинги 1990-йиллардаги инқироз оилани режалаштиришни кечиктирди, чунки одамларнинг эртанги кунга ишончи пасайиб, молиявий аҳволи ёмон эди. Бу постсовет мамлакатларида кенг тарқалган ҳодисадир. 2000-йилларнинг бошидан бошлаб, Қозоғистонда ижтимоий-иқтисодий яхшиланиш даврида туғилиш даражаси ҳам ўсишни бошлади. Шундай экан, мамлакатимизда сиёсий, ижтимоий-иқтисодий инқироз юзага келмас экан, туғилиш кескин пасаймайди.
Иккинчидан, мамлакатимиз ҳудудларида туғилиш даражаси ҳар хил. Туғилиш даражаси жанубий ва ғарбий ҳудудларда сезиларли даражада юқори. 2024 йилда Туркистон вилоятида бу кўрсаткич ҳар бир аёлга 4,25 боладан тўғри келган. Бу ҳудуд туғилиш даражаси бўйича мамлакатда етакчилик қилади. Шимолий Қозоғистон ва Қостанай вилоятларида туғилиш коэффициенти ҳар бир аёлга 2 боладан кам. Бинобарин, мамлакатда, жумладан, жанубий ва ғарбий ҳудудларда кўп фарзандли бўлиш каби анъанавий тушунча ва тенденцияларга барҳам берилмас экан, туғилиш даражаси пасаймайди, — дейди Шинар Пазилбекқизи.
Мутахассис бунинг бошқа сабаби борлигини айтди. Мамлакатда оилалар фарзандни ўзининг асосий қадрияти деб билишда давом этиб, оила қургандан кейин ҳам фарзандли бўлишга интилади. Айтиш мумкинки, туғилиш даражасини пасайтиришга таҳдид солувчи ҳодиса сифатида турмуш қурган эркак ва аёлнинг асосий мақсади дунёга бола олиб келиш эмас, балки ўз шахсий манфаатларини қондиришдир. Бу хорижда кенг тарқалган child free тушунчаси билан изоҳланади.
– Кўп болали оилаларнинг камайишини демографияга хавф туғдирувчи ҳодиса деб ҳам аташ мумкин. Бунга ёшларнинг оила қуришга шошилмаётгани таъсир кўрсатаётган омил бўлмоқда. Хусусан, аёлларнинг кеч турмушга чиқиши уларнинг кўп фарзандли бўлиш имкониятларини пасайтиради. Турмушга чиқмаган, оила қурмаган ва шунга мос равишда фарзанд кўрмаган репродуктив ёшдагилар салмоғининг ортиб бораётгани демографик ўсишга салбий таъсир кўрсатмоқда, — дея хулоса қилди демограф.
