Қозоғистонда табиий офатлардан суғурта қилиш тизими қачон ишлаб чиқилади
Сўнгги йилларда Қозоғистонда табиий офатлар кўпайди. Маълумки, Алмати яқинида зилзила, Семей ўрмонида ёнғин, шимолий ва ғарбий вилоятларда сув тошқини содир бўлди. Бироқ, муаммонинг сабабидан ташқари, унинг оқибатларини бартараф этиш ҳам ташвишлидир.
Яъни, ҳар бир офатдан кейин давлат катта миқдорда маблағ ажратади ва жабрланган аҳоли ва корхоналарга товон тўлайди. Бу тўғридан-тўғри мутасаддиларнинг масъулияти бўлса-да, иқтисодий нуқтаи назардан ва жаҳон амалиётида самарасиз қадам сифатида баҳоланади. Мутахассисларнинг фикрича, табиий офатлардан кўрилган зарар суғурта компаниялари томонидан қопланиши керак. Афсуски, мамлакатда суғурта маданияти ва табиий офатлардан расмий суғурта тизими мавжуд эмас.
Сув тошқинларидан хулоса чиқарсак ...
Бу йил Қозоғистонда сўнгги 80 йилдаги энг йирик сув тошқинлари содир бўлди. Минглаб одамлар уй-жойсиз қолди, юзлаб корхоналар ва инфратузилмага зарар етди. Жаҳон банки маълумотларига кўра, 12 мингга яқин одам ўз уйини тарк этган, 15 та ҳудуд зарар кўрган, зарар 658 миллион долларни ташкил қилган. Шимолий Қозоғистон вилояти — 144 миллион доллар, Ғарбий Қозоғистон вилояти — 141 миллион доллар, Атирау вилояти — 118 миллион доллар, Ақтўбе вилояти — 89 миллион доллар, Қостанай вилояти — 77 миллион доллар зарар кўрган.
Ҳукумат маълумотлари ҳам шунга ўхшаш. Яқинда Қозоғистон Бош вазири ўринбосари Қанат Бозимбаев сув тошқинларининг зарарини 300 миллиард тенгега баҳолаб, инфратузилма тўлиқ таъмирлангач, бу кўрсаткич ошиши мумкинлигини таъкидлади. Мамлакат Ҳукумати ушбу йўқотишларни ғазна ҳисобидан қоплади, фуқароларга жами 13,3 миллиард тенге бир марталик ижтимоий ёрдам ва 9,9 миллиард тенге миқдорида 150 БҲМгача компенсация тўлади. Расмий манба - primeminister.kz сайти эълон қилган маълумотларга кўра, Ҳукумат захираси ва бизнес секторидан ҳам қўшимча маблағлар ажратилган.
“Бу йил ҳукумат захирасидан 42,5 миллиард тенге ажратилди. Шундан 400 миллион тенгега Қостанай вилоятининг Арқалиқ шаҳридаги жабрланган оилалар учун 31 та хонадон сотиб олиш учун ажратилди. Қостанай вилоятининг Арқалиқ шаҳри, Амангелди ва Жангелди туманларидаги «Қостанайюжэлектросервис» КДК электр тармоқларини тиклаш учун 1,4 миллиард тенге йўналтирилди.
1,1 миллиард тенге Ғарбий Қозоғистон вилоятидаги юқори вольтли электр тармоқларини капитал таъмирлашга, 22,7 миллиард тенге эса Ақмола, Ақтўбе, Қостанай ва Шимолий Қозоғистон вилоятларида йўл инфратузилмасини тиклашга сарфланди”, — дейилади расмий хабарда.
Таъкидлаш жоизки, кичик ва ўрта бизнеснинг деярли барча зарарлари давлат ҳисобидан қопланади. Ажратилган 12,1 миллиард тенге камлик қилгани туфайли “Демеу” корпоратив фондидан яна 2,5 миллиард тенге олинган. Натижада ҳудудий комиссиялар томонидан тадбиркорлик субъектларининг 734 та аризаси маъқулланиб, 14,6 млрд тенге берилган.
Қозоғистонликларнинг атиги 3,2 фоизи суғурталанган
Йил бошидан буён Ақтўбе вилоятида сув тошқинларидан жабр кўрган 63 та кичик ва ўрта бизнес субъектлари ҳамда 493 та хонадонларга ёрдам кўрсатилди. Вилоят ҳокимлиги маълумотларига кўра, 2 миллиард тенгега яқин маблағ сарфланган. Тўлиқ товон пули олганлар орасида ақтўбелик тадбиркор Бауржан Алин ҳам бор.
“Дам олиш масканимиз шаҳар чеккасида жойлашган. Тахминан 25 йиллик бизнесдан сўнг у кенг кўламли дам олиш марказига айланди. Сув тошқинлари пайтида мажмуанинг ертўласи ва биринчи қавати сув остида қолди. Аввалига ўзимиз ҳаракат қилиб, эшик-деразаларни ёпиб қўйдик. Бироқ, бу иш бермади. У ердаги мулк вайрон бўлди. Ҳатто ҳовлидаги брусчаткалар ҳам яроқсиз ҳолга келган.
Бахтсиз ҳодисадан кейин зарарни аниқлаш учун махсус комиссия ва баҳолаш компанияси етиб келди. Кейин тегишли ҳужжатларни вилоят тадбиркорлик бошқармасига топшириб, товон пулини 2 ойга яқин кутдим. Якунда 28,8 миллион тенге товон пули олдим. Бу пул таъмирлаш ишларини олиб бориш, мажмуани нормал ҳолатга келтириш имконини берди", – дейди Б. Aлин.
Қаҳрамон билан суҳбатлашар эканмиз, биз саноатдаги умумий бўшлиқни пайқадик. Кўп йиллар давомида бизнесни ривожлантиришга қарамай, тадбиркор табиий офатдан суғурта қилиш тизимидан фойдаланмади. Бу алоҳида мисол эмас, бу мамлакатдаги барча тадбиркорлар дуч келадиган муаммодир. Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги маълумотларига кўра, Қозоғистондаги турар жой биноларининг атиги 3,2 фоизи табиий офатдан суғурта қилиш тизимидан фойдаланади - бу халқаро стандартлар бўйича жуда паст кўрсаткич. Бунинг сабаби нимада? Бу компанияларнинг бозордаги заифлигими ёки аҳолининг суғурта маданиятининг пастлигими?
Буни биринчи тахминга асослаш ўринсиз бўлар эди. Айни пайтда мамлакатда 25 та суғурта компанияси мавжуд бўлиб, улардан 13 таси табиий офатлардан суғурта қилиш билан шуғулланади. Охирги 5 йилда 2 та янги суғурта компанияси очилди, 2 та компания бирлаштирилди, 1 та суғурта ташкилоти миллий тараққиёт институти сифатида қайта ташкил этилди. Жорий йилда номи тилга олинган 13 та корхонага табиий офат оқибатларини қоплаш учун 166 та ариза келиб тушди ва фуқароларга 380 млн тенге тўлов берилди.
Бозорда рақобат ҳам, тизим ҳам мавжуд. Даромад оз эмас. Сўнгги 5 йилда суғурта компанияларининг соф фойдаси 639,5 миллиард тенгега етган бўлса, жорий йилнинг 11 ойида бу кўрсаткич 206,8 миллиард тенгени ташкил қилди. Дарҳақиқат, суғурта компаниялари келажакдаги тўловлар учун аллақачон 201,8 миллиард тенге резерв ажратган. Шунинг учун муаммони давлат сиёсатидан, фуқароларнинг муносабатидан излашимиз мумкин.
Қозоғистонда бахтсиз ҳодиса юз берган тақдирда мулкни суғурта қилиш ихтиёрий, яъни мажбурий тўлов йўқ, бу фуқароларнинг ўз ихтиёрида. Эҳтимол, шунинг учун кўпчилик истамайди ва бундай қадамни "ҳавога соврилган пул" деб билади. Йил бошидан буён содир бўлган сув тошқинлари ва зилзилалардан кейингина масалага эътибор қаратаётган гуруҳлар сони ортиб бормоқда. Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги маълумотларига кўра, ҳозирда Алмати вилояти аҳолисининг 7,7 фоизи суғурталанган.
Алмати вилоятининг суғуртага эътибор қаратилиши бежиз эмас. Сейсмолог Алқуат Нурмағамбетов фикрича, йирик мегаполисга таҳдид яна такрорланиши мумкин. Шунинг учун ҳам одамлар ўз мол-мулкини, ҳаётини суғурталашга ҳаракат қилади. Мутахассис 2005-2006 йилларда Алмати яқинида ўтказилган тадқиқотни эслади.
– Махсус сейсмологик хариталарда эҳтимолий зилзила ўчоқлари жойлашган зоналар (сейсмоген зоналар) кўрсатилган. Бундай хариталар республика ва вилоят миқёсида тузилади. Ҳозирда Алмати вилояти ва Алмати шаҳрининг сейсмик районлаштириш хариталаридан фойдаланилмоқда.
Бундан келиб чиқиб, Алмати вилоятида ҳам зилзилалар кам эмаслигини кўришимиз мумкин. Кучсиз зилзилаларни ҳисобга олмаганда, йил бошида содир бўлган 5 балли икки зилзила сўзимиз далилидир, — деди сейсмолог.
Марказий Осиё: интилишлар ва тажрибалар
Жаҳон банки маълумотларига кўра, табиий офатлардан суғурта тизими Марказий Осиёда кенг тарқалган бўшлиқ ҳисобланади. Ташкилотнинг ҳисоб-китобларига кўра, ривожланаётган мамлакатлардаги офатларнинг 90 фоизи суғурталанмаган. Марказий Осиёда бахтсиз ҳодисалардан суғурталашнинг улуши ялпи ички маҳсулотнинг 1 фоизидан камини ташкил қилади. Натижада ҳукумат йўқотишларни ўз ғазнасидан қоплашга мажбур бўлади.
Ноябрь ойида Астанада бўлиб ўтган Жаҳон банки вакиллари йиғилишида иқтисодчи Мартин Мелецки қизиқ фактни келтирди. Унга кўра, ўтган йили бутун дунё бўйлаб содир бўлган табиий офатлар оқибатларини бартараф этиш учун суғурта тизимидан 280 миллиард доллар сарфланган. Шундай экан, ривожланаётган мамлакатларнинг бу йўналишда ҳаракат қилиш вақти келди.
– Сўнгги йилларда Марказий Осиёда табиий офатлар кўпайганини кўрдик. Қозоғистондаги сув тошқинлари, Ўзбекистонда зилзилалар, Қирғизистондаги селлар жиддий вазиятларга олиб келиши мумкин. Биргина 2023 йилда Тожикистонда 800 дан ортиқ табиий офат қайд этилган. Агар суғурта тизими шу даврда ривожланган бўлса, у молиявий инқирозни бартараф этишга, захира фондини яратишга ва ҳатто иқтисодиётни тиклашга ёрдам берган бўлар эди. Табиий офат натижасида одамлар қашшоқлашиб, қишлоқ хўжалиги турғунлашиб қолади, — деди Мартин Мелецки.
Экспертнинг фикри ижобийдир. Тажриба шуни кўрсатадики, табиий офатдан кейин фавқулодда қутқарув, инфратузилма ва кўчмас мулкни тиклаш давлатнинг масъулияти ҳисобланади. Бунга жабрланганларга ёрдам бериш учун солиқ имтиёзлари, офат туфайли сайёҳлар сонининг қисқариши ва инвесторларнинг ўзгарувчан фикрини қўшинг. Шунинг учун суғуртага кераксиз харажат сифатида эмас, балки келажакка сармоя сифатида қараш тавсия этилади.
Ташкилот ҳисоботига кўра, суғурта компаниялари 2010 йилда Чилидаги зилзила вақтидаги йўқотишларнинг 95 фоизини, 2011 йилда Янги Зеландиядаги фалокатнинг 70 фоизини ва Япониядаги зилзила вақтидаги зарарларнинг 40 фоизини қоплаган. Бундан ташқари, экспертлар кўпинча суғурта тизими ривожланган учта давлатни мисол қилиб келтирадилар. Улар орасида Янги Зеландия, Марокаш ва энг яқин қўшнимиз Туркия бор.
– Мисол тариқасида Туркия аҳолисининг 70 фоизи ва ишлаб чиқаришининг 75 фоизи зилзилага мойил ҳудудларда жойлашган. 1999 йилда Хўжаэли минтақасида зилзила содир бўлганда, мамлакатда табиий офатлардан уй-жой суғуртаси ставкаси атиги 5 фоиз эди.
Бир йил ичида Туркия ҳукумати суғурта саноатини йўлга қўйди ва табиий офатлардан суғурта полисини (TCIP) яратди. Энди уларда ҳаётни суғурта қилишдан кўра кўпроқ машҳур бахтсиз ҳодисалардан суғурта қилиш тизими мавжуд, — деб тушунтирди Жаҳон банки вакили Иво Мензингер.
Айни пайтда Туркияда табиий офатдан суғурталашга ихтисослашган 37 суғурта компанияси ва 17 мингдан ортиқ суғурта агентлиги фаолият юритмоқда. Улар ўтган йили Қаҳрамонмарашдаги зилзила пайтида 4 ой ичида 500 мингга яқин товон аризаларини кўриб чиқдилар. Ажабланарлиси шундаки, биринчи компенсация фуқароларга биринчи кунида тўланган. Шунингдек, махсус ишонч телефони ва веб-сайт ташкил этилди ва шу кунгача 39 миллиард турк лираси халққа берилди.
Қолаверса, Марокаш мисоли ҳам четда қолмади. Ташкилот вакиллари мамлакатнинг икки компонентли тизимини юқори баҳоламоқда. 2018 йилда жорий этилган тизимнинг ўзига хос жиҳати шундаки, унда фавқулодда вазият юзага келганда иккита захира варианти мавжуд. Биринчиси, бозордаги суғурта компаниялари, иккинчиси - табиий офатлардан ҳимоя қилиш бўйича бирдамлик фонди (FSEC). Аниқроғи, аҳоли суғурта компаниялари хизматларига мурожаат қилишга мажбур. Ҳокимият табиий офатлардан ҳимоя қилиш бирдамлик жамғармаси орқали аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламлари учун суғурта бадалларини тўлайди ва табиий офат содир бўлганда ёрдам кўрсатади. Бундан ташқари, давлат ёрдамининг ўзи суғурта компанияларидан олинадиган солиқлар ҳисобидан молиялаштирилади.
Жаҳон банки ҳам Қозоғистондаги вазиятни таҳлил қилмоқда. У озми-кўпми ҳақ эди десак муболаға бўлмайди. Масалан, ташкилотнинг қишлоқ хўжалигини суғурталаш бўйича бош мутахассиси Чарльз Статли қонунга киритилган ўзгартиришни эслатиб ўтди.
– Қозоғистонда 2004 йилда “Ўсимликчиликда мажбурий суғурта тўғрисида”ги қонун қабул қилинди, бу ерда маҳсулотнинг инвестиция қийматини, давлат-хусусий шериклик асосида давлат маблағларининг 50 фоизигача ва экин майдонларининг 75 фоизини мажбурий суғурта қилиш тизими жорий этилди.
Бироқ, 2020 йилда қонун ўзгарди ва ўсимликчиликда суғурта ихтиёрий бўлди. Бироқ qoldau.kz каби рақамли дастур самарали натижалар берганини инкор эта олмаймиз, — деди у.
Умуман, Марказий Осиё давлатлари лоқайд эмас. Масалан, 2015 йилда Қирғизистонда зилзиладан мажбурий суғурта дастури ташкил этилган эди. Ҳозирда Қирғизистон фуқароларининг 11 фоизи суғурталанган. Ўзбекистон ва Тожикистон Жаҳон банки кўмагида табиий офатлар захира фондини яратиш ва суғурта ислоҳотини ўтказишга киришди. Қозоғистон эса суғурта тизимини тартибга солишни бозор қоидалари асосида юритишгага қарор қилди.
Қозоғистонга қайси усул фойдали?
Қозоғистон айни дамда табиий офатлардан ҳимояланиш учун мажбурий ёки жорий суғурта қилишни кўриб чиқмоқда. Лойиҳа амалга оширилса, мамлакатда уй-жой қурилиши суғурта билан қопланиши эҳтимоли катта. Суғурта мукофотлари миқдорини, минимал чегарани аниқлаш ҳали осон эмас. Бу кенг қамровли статистик маълумотларни таҳлил қилишни талаб қилади.
– Давлат-хусусий шериклик тамойилига асосланган ҳимоя механизмини яратиш энг самарали моделдир. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, суғурта компаниялари йирик табиий офатлардан кўрилган зарарни тўлиқ қоплашга қодир эмас.
Табиий офатларга тез-тез дуч келадиган аксарият мамлакатларда, жумладан Туркия, Руминия, Франция, Испания, Марокаш, АҚШ ва Қирғизистонда табиий офат хавфидан суғурта қилиш мажбурийдир, — деди ҚР Молиявий бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги раиси Мадина Абилқасимова.
Муҳими, ўзгаришлар сари қадам ташланди ва натижа яқин. Шу билан бирга, лойиҳа қачон амалга оширилиши ҳақида Агентликка расмий сўров юбордик. Бизга маълумки, ҳозирда янги ташаббус ишлаб чиқилмоқда ва келгуси йилда аниқ талаблар белгиланади.
“Ҳозирда давлат органлари ва халқаро экспертлар (Осиё тараққиёт банки, Жаҳон банки) билан ҳамкорликда иш олиб борилмоқда. Кўриб чиқилаётган вариантлардан бири фавқулодда вазиятларда уй-жойни мажбурий суғурталашни жорий этишдир.
Иш давомида Туркия, Испания, Франция, Германия, Индонезия, Япония каби давлатларнинг моделлари ўрганилди. Қозоғистон учун офатлар хавфини суғурталаш моделининг асосий параметрларини ишлаб чиқиш 2025 йил охиригача давом этади”, — дейилади мактубда.
Шу ўринда “Маҳаллий суғурта компаниялари бу юкламага тайёрми, улар қандай назорат қилинади?” деган қонуний савол туғилади. Кузатганимиздек, бу вазифа Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлигига юклангандек. Агентлик ваколатига аллақачон суғурта ташкилотларини текшириш ва уларнинг белгиланган қоидаларга риоя қилишини таъминлаш киради.
Маълумки, ушбу муассаса суғурта ташкилотини ташкил этишга рухсатнома ҳам беради, бошқарув ходимларига қўйиладиган малака талабларини белгилайди, суғурта шартномаларини ҳисобга олиш тартибини белгилайди. Бундан ташқари, “Суғурта тўловларини кафолатлаш жамғармаси” АЖ томонидан суғурта соҳасини тартибга солиш бўйича тизимли ишлар амалга оширилмоқда.
